Cârullâh ez-Zemahşerî

Hayatı

Cârullah Mahmûd b. Ömer ez-Zemahşeri dil, belâgat, tefsir ve kelam alanlarında uzmanlaşmış bir âlimdir. el-Keşşâf adlı meşhur tefsiri hasebiyle daha çok müfessir kimliğiyle bilinir. Zemahşerî Büyük Selçuklular yönetiminde bulunan Hârizm bölgesindeki Zemahşer köyünde 27 Receb 467/18 Mart 1075 tarihinde doğmuş, ilk eğitimini babasından aldıktan sonra ilim yolculuklarına çıkmıştır. Daha gençken bir bacağını kaybetmiş olmasına rağmen, takma bacağıyla Mâverâünnehir, Horasan, Irak, Şam ve Hicaz bölgelerine çok sayıda yolculuklar yapmış; Buhâra, Merv, İsfahan, Bağdat ve Mekke gibi ilim merkezlerini ziyaret etmiş ve çok sayıda hocadan ilim almıştır. Bağdat’a birden çok defa gitmiş, Mekke’yi çok defa ziyaret etmiş ve Dîvân’ındaki ifadelerden anlaşıldığı üzere orada tam beş yıl ikamet etmiştir. el-Keşşâf’ı da Mekke’de bulunduğu sırada yazmıştır. Bu tefsiri yaklaşık iki senelik sürecin sonunda 23 Rebiülâhir 528/20 Şubat 1134 tarihinde tamamladığından, onun 526-528/1132-1134 yılları arasında Mekke’de tefsirini yazmakla meşgul olduğu anlaşılmaktadır.

Biyografik kaynaklar Zemahşerî’nin lügat, i‘rap, meânî, beyân, şiir ve tefsir alanlarında eşsiz olduğunu bildirmektedir. Onun özellikle nahvî, lügavî ve müfessir kimlikleri öne çıkarılmıştır. Zemahşerî kelam alanında Mu‘tezile’yi benimsemiş, mezhebini ifşa etmekten çekinmemiş ve her fırsatta savunmuştur. el-Minhâc adlı kısa kelam eserinde Mu‘tezile’nin görüşleri savunulduğu gibi el-Keşşâf’ta da âyetler usûl-i hamseye sıkıca bağlı kalınarak tefsir edilmiştir. Zemahşerî’nin Mu‘tezile’nin hangi koluna mensup olduğu ile ilgili çeşitli görüşler bulunmakla birlikte bu konuda kesin bir kanaate varılamamıştır.  Fakat onun varlık ve bilgi anlayışının Mu‘tezile kelamı çerçevesinde şekillendiği kesindir. Fıkıh alanında ise Hanefî’dir. Bu mensubiyet ahkâm ayetleri tefsirindeki tercihlerine de yansımıştır. Zemahşerî’nin başta dil ve belâgat olmak üzere tefsir, fıkıh, hadis, kelam gibi çeşitli alanlara yayılan eserlerinin sayısı kırkın üzerindedir.

Dil ve Tefsir Anlayışı

Zemahşerî dilbilim alanında ana akım olan Basra mektebine eklemlenmekle birlikte Kûfe mektebinin bazı görüşlerini de savunmuştur. Bu anlamda onun konumu eklektik Bağdat mektebi ile de ilişkilendirilebilir. el-Mufassal adlı nahiv eseri nahiv tarihinin en etkili yapıtları arasında yer almaktadır. Tefsirinde dil ve belâgat konulu görüş ve tercihleri sonraki dil ve belâgat tartışmalarında belirleyici olmuştur.

Zemahşerî’nin tefsir alanındaki en önemli başarısı kendinden önceki sözlükbilim ve dilbilim birikimini veciz bir dille yansıtması, fakat daha da önemlisi Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 471/1078-79) tarafından belâgat alanında geliştirilen meânî yöntemini Kur’an’ın başından sonuna kadar ilk kez sistematik bir şekilde uygulamasıdır. Meânî yöntemi çerçevesinde ilahî sözdeki anlam inceliklerinin tespiti konusundaki başarısı el-Keşşâf’ı tefsir geleneğinin en önemli eserlerinden biri haline getirmiştir. Ebussuud Efendi (ö. 982/1574) tefsirinin mukaddimesinde tefsir tarihini “mütekaddimîn” ve “müteahhirîn” ayrımına tabi tutarak müteahhirîn dönemini Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ile başlatmıştır. Bu tefsir üzerine onlarca şerh ve hâşiye yazılmış, yine onun etkisi altında yazılan Envârü’t-tenzîl ve Medârikü’t-tenzîl gibi tefsirler geç dönem tefsir geleneğine damgasını vurmuştur. Tefsir alanındaki şerh-hâşiye geleneği de büyük ölçüde el-Keşşâf ve Envârü’t-tenzîl üzerine yazılan eserlerden müteşekkildir.   

Öne Çıkan Eserleri

• el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl: Bulak 1281; Kahire 1307-1308.
• Nüketü’l-i‘râb fî garîbi’l-Kur’an: Leknev 1872; Kahire 1985.
• el-Fâik fî garîbi’l-hadîs: Haydarabat 1324; Kahire 1364.
• el-Muhtasar min Kitâbi’l-muvâfaka, Beyrut 1999; Kahire 2001.
• Ru’usu’l-mesâil: Beyrut 1987/2007.
• el-Mufassal: Oslo 1859; İskenderiye 1291; Kahire 1323; Kahire 2006.
• el-Ünmûzec: Bulak 1269; Tebriz 1275.
• el-Müfret ve’l-müennes: İstanbul 1300; Kahire 1324.
• Mesele fî kelimeti’ş-şehâde: Bağdat 1967; Dımaşk 1993.
• el-Muhâcât: Hama 1969; Bağdat 1973.
• Mukaddimetü’l-edeb: Kahire 1998.
• Esâsü’l-belâga: Kahire 1299; Leknev 1311; Kahire 1953; Beyrut 1965; Beyrut 1998.
• Kitâbu’l-cibâl ve’l-emkine ve’l-miyâh: Leiden 1856; Frankfurt 1994; Necef 1962; Bağdat 1968.
• Dîvânu’ş-şi‘r: Kahire 1979; Kahire 2004.
• ‘Acebu’l-‘aceb: İstanbul 1300; Kahire 1906-1910.
• el-Mustaksâ fi’l-emsâl: Haydarabat 1962; Beyrut 1977-1982.
• Nevâbi‘u’l-kelîm: İstanbul 1866; Paris 1870; Kahire 1961.
• ed-Dürrü’d-dâir: Bağdat 1968.
• el-Kıstâsu’l-müstakim fi’l-arûz: Beyrut 1989.
• el-Minhâc fî uṣûli’d-dîn: Tahran 2004.