Şerefüddîn et‐Tûsî

Hayatı

Matematikçi ve astronom olan Şerefüddîn Muzaffer b. Muhammed b. Muzaffer et‐Tûsî, 530/1135 yılında Tûs şehrinde doğdu. Hayatı ile ilgili detaylı bilgi yoktur. Bununla birlikte Musul, Halep, Dımeşk ve Hemedan’da kaldığı ve dersler verdiği bilinmektedir. Halep’te iken Ebü’l-Fazl Bünyâmin, ondan hesap, astronomi ve sair aklî ilimleri okudu. Bir başka önemli öğrencisi Kemâleddîn b. Yûnus ise Musul’da iken Şerefüddîn et‐Tûsî’den Öklid’in Uṣûl’u ile Batlamyus’un el-Mecisti’sini okudu. Kemâleddîn b. Yûnus, öğrencileri Naṣîrüddîn et-Tûsî ve Esîrüddîn el-Ebherî kanalı ile Şerefüddîn et‐Tûsî’nin birikimini sonraki kuşaklara aktarmıştır. Şerefüddîn et‐Tûsî, 610/1213 tarihinde vefat etti.

Öğretisi

Şerefüddîn et‐Tûsî özellikle matematik alanında yaptığı katkılarla bilinmektedir. Mesâilü’l-cebr ve’l-mukâbele başlıklı eserinde üçüncü dereceden denklemlerin yaklaşık bir çözümünü ortaya koymuştur ki bu, bir XVII. yüzyıl Fransız matematikçisi olan Viète ile erken modern bilimin en önemli isimlerinden Newton’un sonuçlarına yakındır. Ömer Hayyâm gibi Şerefüddîn et‐Tûsî de üçüncü dereceden denklemleri on üçe ayırmış; bunlardan en az sekizinin pozitif bir köke sahip olduğunu, beşinin çözümünün ise bazen mümkün olmadığını belirtmiştir. Eserinde reel kökleri, yine Ömer Hayyam da olduğu gibi, hem geometrik hem de cebirsel olarak görmekteyiz.  Eser ayrıca, Kuşyâr İbn Labbân ile en- Nesevî’nin eserlerinde ortaya konan küp kök hesaplamasının bir genellemesini de içermektedir. Şerefüddîn et‐Tûsî’ye atıfta bulunan isimler arasında Kemâleddin el-Fârisî, Yahyâ b. Aḥmed el-Kâşî, Celâleddin Ali el-Garbî, Gıyâseddin Cemşîd el-Kâşî ve İbnü’l-Mecdî bulunmaktadır.

Şerefüddîn et‐Tûsî’nin bilim tarihi açısından bir başka ilginç özelliği, farklı bir üsturlap örneği geliştirmiş olmasıdır. Risâle fi’l-usturlâb el-hattî başlıklı eserinde nasıl yapılacağı ve kullanılacağını anlattığı usturlap, asa tarzında tahtadan imal edilmiş ve doğrusal olup “asâ-yı Tûsî” olarak bilinmektedir. O dönem yaygın bir biçimde kullanılan düzlemsel usturlaptan türetilmiş olmakla birlikte daha kolay imal edilebilen bir astronomik alet olması dikkat çekici özelliklerindendir. Usturlap, öğrencisi Kemâleddîn b. Yûnus tarafından daha da geliştirilmiştir. Ancak düzlemsel usturlaplar kadar uzun süreli kullanmaya müsait olmadığı ve doğru sonuçlar vermediği için günümüze bir örneği ulaşmamıştır.  

Öne Çıkan Eserleri

• Mesâilü’l-Cebr ve’l-Mukâbele: thk. Rushdi Rashid, “Oeuvres Mathématiques. Algèbre et Géométrie au XII. Siècle: Mu'allafat Sharaf al-Din al-Tusi al-Riyadiyya”, al-Jabr wa'l-Handasa fi'l-Qarn al-Thani ‘Ashar, 1986.
• Mes’ele Hendesiyye. 
• Kitâb fî Ma‘rifeti’l- Usturlâbi’l-Musattaḥ ve’l-‘Amel Bihî.
• Risâle fi’l-Usturlâb el-Khattî.