Kemâleddîn Fârisî

Hayatı

İslam tarihinde İbnü’l- Heysem’den sonra en önemli optik âlimlerinden kabul edilen Kemâleddîn el-Hasan b. Alî b. el-Hasan el-Fârisî, 665/1267 yılında bugünkü İran coğrafyasında doğdu. İlim öğrenmek için pek çok yere seyahatlerde bulundu. İbnü’l-Havvâm el-Bağdâdî ile İsfahan’da tanıştı ve ondan matematik ilimleri eğitimi gördü. 700/1300 yılında Tebriz’e gitti ve dönemin sesçkin âlimlerinden olan Kutbuddîn Şîrâzî’nin derslerini takip etti. Kısa sürede kendisinin en gözde öğrencilerinden biri oldu. Nitekim Şîrâzî, Fa‘alte felâ telum başlıklı eserinde Kemâleddîn Fârisî’yi öven ifadeler kullanmıştır. Fârisî, 53 yaşında iken 19 Zilkade 718/12 Ocak 1319 tarihinde Tebriz’de öldü.

Kemâleddîn Fârisî’nin eser kaleme aldığı alanların başında optik, matematik ve geometri gelmektedir. Tebriz’de iken Apollonius’un Koniler kitabı üzerine çalışmaya başlamışsa da hocası Kutbuddîn Şîrâzî’nin tavsiyesi üzerine İbnü’l-Heysem’in meşhur optik eseri Kitâbü’l-Menâzir’i incelemiş, 708/1309 civarında bu eseri kritik bir biçimde değerlendirdiği Tenkîhü’l-Menâzir isimli eserini kaleme almıştır. Fârisî’nin bu projeye dahil olmasında başta Nasîrüddîn Tûsî’ninki olmak üzere kendisine ulaşan optik birikiminin ortaya koyduğu yansıma ve kırılma teorilerinde eksiklik görmesinin tesiri olmuştur. Ayrıca bu çalışmasına Şîrâzî’nin katkısının olduğunu da ifade edebiliriz. Kemâleddîn Fârisî eserinde, İbnü’l-Heysem’in görüşünden bahsederken “dedi,” kendi görüşünden bahsederken “diyorum”, hocası Kutbuddîn Şîrâzî ile ortak oldukları bir görüşü belirtirken de “diyoruz” ifadelerini kullanmıştır. Bir diğer hocası Cemâleddin et-Türkistânî’nin tavsiyesi üzerine Tenkîhü’l-Menâzir’a dayanarak telhis türünde Kitâbü’l-Besâʾir fî ʿilmi’l-menâzir başlıklı optik eserini kaleme almıştır.

Kemâleddîn Fârisî’nin Tenkihü’l-Menâzir’i, İslam optik tarihinin en önemli eserlerinden birisidir. Bu çalışmada İbnü’l-Heysemci çizgiyi takip ederek görme işleminin, gözden çıkan ışınlarla değil nesneden gelen ışınlarla gerçekleştiğini ifade etmiştir. Eserin yaptığı katkıların başında İbnü’l-Heysem’in ortaya koyduğu “yakan küre” örneğini geliştirerek ve İbn Sînâ’nın su damlasıyla içi su dolu cam küre arasında kurduğu benzerliği dikkate alarak gök kuşağının oluşumunu doğru açıklayabilmesi gelmektedir. Bu bağlamda İbnü’l-Heysem’in “karanlık oda” uygulamasını da geliştirmiştir. Eserin bir başka önemli özelliği, iki yüz on iki adet optik şekli ihtiva etmesidir. Kemâleddîn Fârisî eserin sonuna İbnü’l-Heysem’e ait şu eserlerin şerhlerini de ekleyerek İbnü’l- Heysem birikimini bütüncül bir biçimde ele almayı başarmıştır: Makâle fi’l-hâle ve kavsi kuzah, Makâle fî keyfiyyeti’l-azlâl, Makâle fi’l-kureti’l-muhrika, Sûretü’l-küsûf ve Makâle fi’d-dav’. Eser, İbnü’l-Heysem’in sonraki dönemlerde bilinirliliğini artırdığı gibi XIV. Yüzyılla birlikte ortaya konmaya başlamış literatüre de büyük etki etmiştir. Örneğin Fethullah Şirvânî, Tûsî’nin astronomi eseri Tezkire’ye yazdığı şerhte, Takîyyüddîn er-Râsıd da Kitâbu Nûri hadakati’l-ebsâr ve nûru hadîkati’l-enzâr’da Kemâleddîn Fârisî’ye atıfta bulunmuşlardır.

Kemâleddîn Fârisî’nin eser kaleme aldığı bir başka alan matematik ve geometri olmuştur. Hocası İbnü’l-Havvâm’ın aritmetik, geometri ve ferâiz konularını işlediği el-Fevâʾidu’l-Bahâʾiyye fi’l-kavâʿidi’l-hisâbiyye başlıklı eserine bir mukaddime ve beş bölümden müteşekkil olan Esâsu’l-kavâʿid fî Usûli’l- Fevâʾid başlıklı şerhini kaleme almıştır. Bilhassa sayılar teorisi alanına önemli katkılarda bulunmuş; Tezkiretü’l-ahbâb fî beyâni’t-tehâbb isimli eserinde faktorizasyon (çarpanlara ayırma) ve kombinatoryal metotlar konusunda yeni bir yaklaşım sergilemiştir.   

Öne Çıkan Eserleri

• Tenkîhü’l- Menâzir li Zevi’l- Ebsâr ve’l-Besâ’ir: Dâ’iretu’l-Me‘ârifi’l-Osmâniyye, Haydarabad 1928-1930.
• el-Besâ’ir fî ‘İlmi’l-Menâzir: thk. Moustafa Mawaldi, Kuveyt 2009.
• Risâle fi’z-Zâviye: nşr. Moustafa Mawaldi, Merkezu Dirâsâti’l-Mahtûtâti’l-İslâmiyye, Londra 2014.
• Esâsu’l-Kavâ‘id fî Usûli’l-Fevâ’id: L'Algèbre de Kamal al-Din al-Farisi,  nşr. Moustafa Mawaldi, Université de la Sorbonne Nouvelle, 1989.
• Tezkiretü’l-Ahbâb fî Beyâni’t-Tehâbb: Rüşdi Raşid, Mecelletu Târîhi’l-‘Ulûmi’l-ʿArabiyye, sy. 6 (1982), s. 3-72.