Gıyâsüddîn Cemşîd el-Kâşî

Hayatı

Gıyâsüddîn Cemşîd b. Mesʿûd b. Mahmûd el-Kâşî (el-Kâşânî), XIV. yüzyılın ikinci yarısında, bugün İran coğrafyası içerisinde bulunan Kâşân’da doğdu. Önceleri tıpla ilgilendi fakat daha sonra matematik ve astronomi alanındaki ilgisi daha ağır bastı ve bu sahalarda ilerledi. Bir süre memleketi Kâşân’da kaldıktan sonra Irâk-ı Acem’de bulundu. el-Kâşî önce Timur’un oğlu olan döneminin Timur sultanı Şahruh tarafından Herat’ta himaye edildi. Bu himayenin 2 Haziran 1406 yılına kadar sürdüğü ve bu tarihin akabinde Kâşân’a gittiği anlaşılmaktadır. el-Kâşî büyük olasılıkla 1417 ila 1419 yılları arasında bir vakitte, muhtemelen Kâdızâde-i Rûmî’nin tavsiyesiyle Uluğ Bey tarafından Semerkant’a davet edildi. Tahminen 1420 yılında Sermerkant’a gelen el-Kâşî, Uluğ Bey’in dostluğunu kazandı ve onun himayesinde ilmi faaliyetlerine devam ederek buranın entelektüel çevresi ile iletişim halinde bulundu. Uluğ Bey’in himayesinde yaptırılan Semerkant Rasathanesi’nin projelendirildi, buranın inşası noktasında önemli katkılarda bulundu ve rasathanenin en önemli hülasası olan Zîc-i Uluğ Bey’in hazırlanmasında emeği geçen isimlerden birisi oldu. Bu dönem içerisinde, bir heyet ile birlikte Buhârâ’yı ziyaret ettiği bilinmektedir. Bugün elimizde el-Kâşî’nin babasına gönderdiği Farsça iki mektup bulunmaktadır. Bu mektuplar; Uluğ Bey, Semerkant’taki ilmi ortam ve âlimler, Semerkant rasathanesinde gerçekleştirilen faaliyetlere dair birinci elden bilgiler içermesi bakımından oldukça mühimdir. el-Kâşî, 22 Haziran 1429 (19 Ramazan 832) tarihinde Semerkant’ta öldü. 

Öğretisi

el-Kâşî’nin bilimsel çalışmalarının temayüz ettiği alanlar matematik ve astronomi olmuştur. Matematik alanında ortaya koyduğu çalışmalar şu şekilde özetlenebilir: Risâletü’l-muhîtiyye adlı eserinde, Π sayısının değerini on altıncı basamağa kadar, Risâletü’l-veter ve’l-ceyb başlıklı eserinde ise sin 1°’nin değerini on sekizinci basamağa kadar hesaplamış ve böylece matematik tarihinde müstesna bir konum elde etmiştir. Ayrıca, 2Π’nin değerini hem onlu hem de altmışlı sisteme göre hesaplamıştır. Miftâhü’l-Hisâb başlıklı eserinde ise el-Kâşî, tam sayıların kökenleri ile ilgili, günümüzde Ruffini-Horner denilen genel bir metot ortaya koymanın yanı sıra, dördüncü dereceden denklemleri keşfettiğini ve de bununla ilgili müstakil bir eser yazacağını söylemiş, fakat bunun için ömrü yetmemiştir. Yine aynı eserin girişinde el-Kâşî’nin, kendisinin telif ettiği bazı eserlerin bir listesini vermesi, İslâm matematik tarihi açısından kayda değerdir.

el-Kâşi’nin astronomi sahasında öne çıkan eserlerini ve bu eserlerin önemini şu şekilde özetlemek mümkündür: Muhtemelen Kâşân’da iken kaleme aldığı Süllemü’s-Semâ (Risâletu’l-kemâliyye), gezegenlerin büyüklüklerini ve birbirlerine olan uzaklıklarını ele alması bakımından İslâm matematiksel astronomi çalışmaları içerisinde önemli bir yere sahiptir. Eser 1407 yılında kaleme alınmış olup Kemâleddîn Mahmûd isimli bir vezire ithaf olunmuştur. el-Kâşî’nin Muhtasar der ilm-i hey’et’i ise, teorik astronomi sahasında temel seviyede bir eser olup 1410 ya da 1411 yılında telif edilmiştir. el-Kâşî’nin gözlem astronomisine yaptığı en önemli katkı hiç kuşkusuz bir giriş ve altı bölümden oluşan Zîc-i Hâkânî adlı eseridir. 816/1413 yılında telif edilen bu çalışmada el-Kâşî, Nasîrüddîn Tûsî’nin öncülüğünde Merağa Rasathânesi’nde gerçekleştirilen gözlemler neticesinde hazırlanan Zîc-i İlhânî’deki bazı değerleri düzeltmiştir. Gözlem astronomisi alanında temayüz eden bir diğer eseri, muhtelif gözlem aletlerini ele aldığı Risâle der şerh‐i âlât-ı rasd’ıdır. Eser, 1416 yılında kaleme alınmıştır. Nüzhetü’l-hadâʾik başlıklı eseri ise, el-Kâşî’nin, kendi icadı olan iki astronomi aletini tanıtması bakımından kayda değerdir. İlk versiyonu 1416, ikinci versiyonu ise 1426 yılında tamamlanan eserde el-Kâşî’nin tanıttığı aletlerden ilki, bir gök ekvatoryumu olup gezegenlerin konumlarını tespit etmeye yöneliktir. Diğer alet ise, gezegenlerin kavuşum (conjunction) zamanının belirlenmesinde lineer interpolasyon için kullanılan bir alettir.

Öne Çıkan Eserleri

• Miftâhu’l-hisâb, nşr. Ahmed S. ed-Demurdâş, M. H. eş-Şeyh, Kahire: 1967.
• Süllemü’s-semâ fî halli işkâlin vaka‘a fî’l-mukaddimîn fî’l-eb‘âd ve’l-ecrâm, Tahran: 1286
• Muhtasar der ilm-i hey’et, British Museum, n3r. 27261.
• Zîc-i Hâkânî der Tekmîl-i Zîc-i İlhânî, India Office, nr. 2232.
• Risâle der Şerh-i Âlât-ı Rasad, nşr. V. Barthold, Petrograd, 1918.
• Nüzhetü’l-hadâik fî keyfiyyeti san‘ati’l-âleti’l-müsemmâ bi-tabakıl’l-menâtık, Tahran: 1306.
• Er-Risâletü’l-muhîtiyye, nşr. A. Siggel, Berlin: 1953.
• Risâletü’l-veter ve’l-ceyb. Kadızâde şerhiyle birlikte neşri: Tahran, 1299.