Şemsüddîn Mahmûd b. Abdurrahman İsfahânî

Hayatı

İsfahânî 17 Şâban 674 (5 Şubat 1276) tarihinde İsfahan’da doğdu. İlim geleneğine mensup bir ailede yetişti. Hayatının ilk dönemi İsfahan ve Tebriz’de geçti. Öğrencisi Safedî’nin (ö. 764/1363) naklettiğine göre İsfahânî kendi eğitim hayatını şöyle anlatmıştır:

“745 (1344-1345) yılında Kahire’de bulunduğum zaman, İsfahânî’ye yukarıda zikri geçen hankahta (Kavsûniyye Hankahı) eğitim hayatının ilk yıllarını sorduğumda şöyle dedi: Babamdan Kur’ân-ı Kerim ve fıkıh ilimlerini, ayrıca dil ilimlerini okudum. Sonra Şeyh Nasîrüddin el-Fârûsî’den ve Ali b. Sehl es-Sûfî’nin türbesinde bir şeyh olan Cemâleddin b. Ebü’r-Recâ’dan okudum. Sadreddin [b.] Türke ve Mevlâ Cemâleddin [b.] Türke’den bazı aklî ilimleri, ayrıca tıp ve hilaf ilimlerinden bir kısım şeyler okudum. Yine ondan Nesefî’nin Nüketü’l-erbaîn adlı eserini okudum” (Safedî, A‘yânü’l-asr, c. 5, s. 403).

Babası’ndan Şeyh Abdurrahman’dan Kur’ân-ı Kerim, nahiv ve fıkıh usûlü, kardeşi İmâmüddin’den mantık ve diğer ilimleri okudu. Babasıyla birlikte ezberleyip mütalaa ettiği eserler arasında Meydânî’nin Kitâbü’s-Sâmî fi’l-esâmî, Zevzenî’nin Kitâbü’l-Mesâdir, İbnü’l-Hâcib’in el-Kâfiye, Beyzâvî’nin el-Gâyetü’l-kusvâ ve el-Minhâc adlı eserleri, Tâceddin el-Urmevî’nin el-Hâsıl adlı eseri, el-Hâvî adlı eser, Nesefî’nin el-Fusûl, Çağmînî’nin el-Mülahhas, Tûsî’nin et-Tezkire’si bulunmaktadır. Kardeşinden Kâtibî’nin eş-Şemsiyye, Urmevî’nin Metâli‘ ve Beyzâvî’nin Tavâli‘ adlı eserlerini okudu. Ayrıca geometri ve tıp tahsil etti, Kutbüddin eş-Şîrâzî’den de ders aldı.

İsfahânî daha sonra Tebriz’de ders verirken Şerhu’l-Metâli‘, Şerhu Kasîdeti’s-Sâvî, Tefsîru Âyeti’l-kürsî adlı eserleriyle Nâzırü’l-ayn adını verdiği muhtasar mantık eserini telif etti. İlhanlı Hükümdarı Olcaytu Han ile dostluk kurdu ve ordugâhtaki seyyar medresede dersler verdi. Burada Vezir Fazlullâh-ı Hemedânî adına Şerhu Muhtasarı İbni’l-Hâcib eserini, Vezir Tâceddin adına da Tecrîd şerhini yazdı.

İsfahânî 724 (1324) yılında elli yaşında iken haccını ifa ettikten sonra, Kudüs’e uğradı ve aynı yıl Şam’a geçti. Şam’a ilk gidişinde el-Fizârî’nin ders halkasını takip etti. Emeviyye Camii’nde uzun süre tilavetle, ilimle ve Hz. Zekeriyyâ makamında öğrencilerle meşgul oldu. Daha sonra Revâhiyye Medresesi’nde tedris faaliyetlerini yürüttü. Şam’da İbnü’l-Hâcib’in Muhtasar’ını (Mukaddime) tekrar şerhetti. Burada Hatîb el-Kazvînî ve İbn Teymiyye gibi âlimlerle dostluklar geliştirdi. İsfahânî hayatının bu döneminde Sahîh-i Buhârî’yi Birzâlî kıraatiyle iki defa dinledi.

İsfahânî Şam’da yedi yıl kaldıktan sonra Sultan Muhammed Nâsır’ın daveti üzerine 732 (1332) yılında Kahire’ye gitti. Sultan ve Emîr Seyfeddin Kavsûn’un sohbetlerine katıldı. Muizziyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. İsfahânî Emîr Kavsûn’un 736 (1335-1336) yılında kendisi için yaptırdığı Karâfe’deki Kavsûniyye Hankahı’nın idaresini yürüttü. Daha sonra Sultan Nâsır’ın 703 (1304) yılında inşa ettirdiği Nâsıriyye Medresesi’nin müderrisliğine tayin edildi ve ölünceye kadar bu görevde kaldı.

İsfahânî Mısır’daki ikameti sırasında İbnü’s-Sââtî’nin el-Bedî‘ adlı eserini Sultan adına şerhetti. Nâzırü’l-ayn adlı kendi eseri üzerine ve Beyzâvî’nin el-Minhâc ve Tavâli‘ adlı eserleri üzerine birer şerh yazdı. İsfahânî Mısır’daki ikameti sırasında Envârü’l-hakâiki’r-rabbâniyye adlı tefsirini tamamladı.

İsfahânî on yedi yıl boyunca ilmî faaliyetlerini sürdürdüğü Mısır’da Zilkade 749 (Şubat 1349) yılında yetmiş beş yaşında veba salgını sebebiyle vefat etti ve Karâfe Mezarlığı’na defnedildi (İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, c. 3, s. 96; Demirci, “İsfahânî, Mahmûd b. Abdurrahman”, s. 510).

Öğretisi

İsfahânî alet ilimleri ve dinî ilimlerin birçoğunda eserleri olmasına rağmen özellikle Beyzâvî’nin Tavâliü’l-envâr ve Tûsî’nin Tecrîdü’l-itkâd adlı eserlerine yazdığı şerhler, medreselerde uzun yıllar ders kitabı olarak okutuldu. Isfahânî bu eserleriyle şerhçilik döneminin en güçlü isimlerinden biri olarak değerlendirilir. Onun şerhçilik tekniğinde kullandığı aklî yöntem sıkı bir şekilde âdâbü’l-bahs ve’l-münâzara tekniklerini dikkate alır. İsfahânî temel olarak Râzî ile başlayan felsefe kelâm münasebetlerini esas alan muhakkik âlimler zümresinden olmakla beraber özellikle umûr-i âmme, yani genel kavramlar konularında Tûsî’nin ve onun öğrencisi Hillî’nin İbn Sînâ yorumlarını esas alır. Öyle ki onun şerhlerinde zaman zaman Hillî’nin, Semerkandî’nin Tûsî’nin ve İbn Sînâ’nın eserlerinden literal aktarımlar bulmak mümkündür. Bununla birlikte imamet bahislerinde olduğu gibi kelâmî meselelerde ve özellikle Tecrîd’de Tûsî’nin Şîa ve Mu‘tezile mezhebini esas aldığı bölümlerde Ehl-i Sünnet’in görüşlerini savunur.

Öne Çıkan Eserleri

• Tesdîdü’l-Kavâ‘id fî Şerhi Tecrîdi’l-‘Akâ‘id: nşr. Halid b. Hammâd el-Advânî, Dârü’z-Ziya, Kuveyt 2012.
• Metâli‘u’l-Enzâr fî Şerhi Tevâli‘u’l-Envâr: Hulusi Efendi Matbaası, 1887; Taşbaskı, 1305; Dârü’t-Tıbaâti’l-Âmire, 1311; nşr. Abdülcevad Halef, Matbaa-i Hayriyye, 1323.
• Şerhu’l-Minhac li’l-Beyzavi fî İlmi’l-Usûl: thk. Abdülkerim b. Ali b. Muhammed Nemle, Mektebetü'r-Rüşd, Riyad 1989.
• Hulâsatü’l-‘Akîde: Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 471.
• Beyânü Me‘âni’l-Bedî’: Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1345, 1347; haz. Sıbgatullah Nebî Gulâm Muhammed Kutbüddin, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, [Mekke] 1405/1984.
• Envârü’l-Hakâ’ikı’r-Rabbâniyye fî Tefsîri’l-Letâifi’l-Kur’âniyye: Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 138.
• Şerhu Fusûli’n-Nesefî: Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 740.
• el-Mûcez fî ‘İlmi’l-Mantık: Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 471.
• Nâzıratü’l-‘Ayn: Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2462.
• Beyânü’l-Muhtasar: thk. Muhammed Mazhar Beka, Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1986.