Nizâmeddîn Nîsâbûrî

Hayatı

Nîsâbûrî’nin hayatı hakkındaki bilgiler oldukça sınırlı ve büyük oranda tahminlere dayalıdır. Buna göre isminde geçen “Nîsâbûrî” nisbesinden bu şehirde doğduğu, yaşadığı ve vefat ettiği, “Kummî” nisbesinden de ailesinin Kum’dan geldiği, dolayısıyla köklerinin Kum’a dayandığı düşünülmektedir. Konuyla ilgili tabakat kitaplarındaki ifadeler de Nîsâbûrî’nin kökeninin, ailesinin Kum ehlinden olduğu ancak Nîsâbûr’da yaşayıp eserlerini orada meydana getirdiği ve yine orada meşhur olduğu yönündedir. Kaynaklarda Nîsâbûrî nisbesinin Kummî nisbesine nazaran daha yaygın olması, ayrıca yazarın yazma eserlerinin tamamında sadece Nîsâbûrî nisbesinin kullanılması da bu kanaati destekler mahiyettedir.

Nîsâbûrî’nin ne zaman doğduğu, hangi alanlarda hangi hocalardan okuduğu, herhangi bir medresede bulunup bulunmadığı veya hocalık yapıp yapmadığı, öğrencilerinin kimler olduğu konularında bilgi bulunmamaktadır. Ancak “müfessir, hâfız, nahvî, sarfî, riyazî, müneccim” gibi bilgilerden tefsir, nahiv, sarf, matematik ve astronomi alanlarında dersler aldığı veya bu konularda çalışmalar yaptığı anlaşılabilir. Bunun dışında Nîsâbûrî’nin “Tavzîhu’t-Tezkîrati’n-Nâsıriyye” adlı yazma eserinde “el-feylesûfu’l-müdekkik” ve “Şemsiyye fi’l-Hisâb” adlı matematik eserine Sultan Muhammed Bahadır Han’ın emriyle Mahmud b. Muhammed b. Mahmud eş-Şîrâzî (ö. 932/1525)’nin yaptığı “Tercüme-i Risale-i Şemsiyye” adlı Farsça şerh ve tercümede “on birinci akıl” gibi nitelemelerle yazarın filozof kimliğine vurgu yapılmaktadır.

Vefat tarihi hakkında da kesin bir bilgi bulunmadığından eserleri arasında telifi en geç olan esas alınarak yaklaşık bir tarihe ulaşılabilir. Buna göre Garâibu’l-Kur’ân ve Regâibu’l-Furkân’ın bitirilme senesi nüsha farklılıklarından dolayı 727/1326 veya 730/1330’dur. Öyleyse müellifin vefatının bu tarihlerden sonra olduğu söylenebilir.

Öğretisi

Nîsâbûrî, hem İslâmî ilimlerde hem de bilim dallarında çalışan ve eser telif eden istisnai bilginlerdendir. Disiplinler arası yorum ve değerlendirme teşebbüsleri, onun eserlerinin ortak özelliğidir. İslâmî ilimler alanında en önemli eseri Garâ’ibu’l-Kur’ân ve Regâibu’l-furkân isimli tefsiridir. Ölümünden önce kaleme aldığı son eser olarak bilinen Garâ’ib, 1330’da tamamlanmıştır. Nîsâbûrî, eseri telif ederken klasik tefsir yazım usulünün dışına çıkmış ve ayetleri yorumlamakla kalmayarak anlamaya yardımcı olacak ek bilgiler vermiştir. Yeri geldiğinde fıkıhtaki teorik ve pratik bazı temel unsurları gündeme getirmiş ve bazı ayetleri ilgili kelâm problemleri çerçevesinde ele almıştır. Nîsâbûrî’nin İslâmî ilimlerde Ebû Hâmid el-Gazzâlî’den (ö. 1111) ve bilhassa Fahreddîn er-Râzî’den (ö.1210) önemli ölçüde etkilendiğini söylemek mümkündür. Eserdeki değerlendirmelerinde, kelâm ilmi kadar felsefe de kayda değer bir yere sahiptir. Tefsir, fıkıh, kelâm ve felsefenin disiplinler arası bir bakış açısıyla harmanlandığı Ġarâ’ib, bir tefsirden ziyade ansiklopedi niteliklerini taşımaktadır. Nîsâbûrî’nin İslâmî ilimlerle uğraşısındaki temel kaygısı, yanlış ve eksik yorumların düzeltilmesi ve felsefi bilginin sağlam temeller üzerinde kurulması yoluyla Allah’ın kudretinin doğru biçimde anlaşılmasıdır. Onun bu yaklaşımı sadece İslâmî ilimlerde değil, İslâm’a hizmet edebilecek bilim dallarında da geçerlidir. Bu bağlamda İslâmi ilimlerin daha sağlıklı anlaşılmasında bilimsel bilgi ve felsefeye de rol biçmiştir.

Hem astronomi hem de astroloji ile meşgul olan Nîsâbûrî, her iki alanı da Allah’ın nelere kâdir olduğunu ispatlamaya yarayacak bir araç olarak görmüştür. Teorik astronomi ve gözlem astronomisi konularında çalışan bilgin, astronomiden bağımsız bir bilim dalı haline gelen astroloji ile yeni bir bakış açısı çerçevesinde ilgilenmiştir. Buna göre astroloji, Allah’ın fiillerinin evrene yansıması olarak değerlendirilmeli ve klasik öncüllerden vazgeçilerek Allah’ın fiillerinin anlaşılmasına imkân sağlayan yeni bir astroloji temellendirilmelidir. Aynı yaklaşım astronomi için de geçerli olmalıdır. Teorik astronominin Helenistik felsefeye dayalı temelleri eleştirilmeli ve yeni bir değerlendirme kıstası belirlenmelidir. Evrenin yapısı ve gezegenlerin hareketi gibi konuların felsefi bir arka plan üzerinde işlendiği teorik astronomiyi Nasîrüddîn et-Tûsî’nin (ö. 1274) eserlerinden ve 1306’da Tebriz’e geldiğinde öğrencisi olduğu Kutbüddîn eş-Şîrâzî’den (ö.1311) öğrenen Nîsâbûrî, kendi görüşlerini bu iki büyük astronomun öğretilerinin üzerine inşa etmiştir. Astronomide üç eseri bulunmaktadır: