İbnü'ş-Şâtır

Hayatı

XIV. Yüzyılda yaşamış en önemli astronomlardan olan Ebü’l-Hasan Alâüddîn Alî b. İbrâhîm b. Muhammed eş-Şâtır ed-Dımaşkî’nin, Şaban 705/Mart 1306 yılında Dımaşk’ta doğduğu kabul edilmektedir. Küçük yaşta iken babasını kaybetmesinin ardından akrabalarından Ali b. İbrâhim b. Şâtır tarafından himaye edilen İbnü'ş-Şâtır, bu kişiden fildişi kakmacılığını öğrendi. Bu vesileyle Mutaʿim (kakmacı) lakabıyla da bilinmektedir. İlk astronomi ve matematik bilgisini yine aynı kişiden aldığı rivayet edilmektedir. Astronomi alanında ilerlemek için genç yaşta Mısır’a gitti. Kahire ve İskenderiye’de küresel astronomi alanında derinleşti. Dönemin saygın astronomları ve âlimleriyle irtibat kurdu. Bunlardan birisi olan İbnü’s-Serrâc’ın kendi icat ettiği alet olan Rubʿu’l-mücenneh hakkında yazdığı eseri İbnü’ş-Şâtır’ın revize ettiği rivayeti bulunmaktadır. Sonrasında bir dönem Halep’te kalan İbnü'ş-Şâtır nihayetinde Dımaşk’a döndü. Burada Emeviyye Câmii’nin müezzinliği ve muvakkitliği görevlerini üstlendi. İbnü'ş-Şâtır 777/1375 yılında Dımaşk’ta öldü.

İbnü'ş-Şâtır, astronomik gözlemler yaparak zicler (astronomik tablolar) hazırlamış, ilmü’l-mîkât alanıyla ilişkili olarak başta usturlap, rub’u tahtası ve Güneş saati olmak üzere çeşitli aletler yapmış ve de Batlamyusçu astronominin revizyonuna yönelik önemli modeller ortaya koymuş biri olarak İslam astronomi tarihinde müstesna yere sahiptir.

İbnü'ş-Şâtır’ın İslam astronomi tarihinde en dikkat çekici katkısı teorik astronomi alanında olmuştur. İbnü'ş-Şâtır’ın gezegen modellerinin yer merkezli olmakla birlikte kendisinden bir asır sonra doğacak olan Kopernik’in ortaya koyduğu bazı modellerle yakın benzerlik içerdiğinin 1950’lerin sonlarında keşfedilmesi, İslam astronomi çalışmalarına yeni bir ivme kazandırmış; bu ismin önemi, hangi ekollerden beslendiği ve ortaya koyduğu modellerin Avrupa’ya muhtemel aktarım yollarıyla ilgili önemli çalışmalar ortaya konmuştur. Bu minvalde araştırmalar hala devam etmektedir. Günümüze ulaşmayan Nihâyetu'l-gâyat fi'l-a‘mâli'l-felekiyyât başlıklı ilk zicinde Batlamyusçu gezegenler teorisini esas alan İbnü'ş-Şâtır, yine günümüze ulaşmayan bir başka eseri Ta‘lîku’l-ersâd’ında kendi geliştirdiği yeni gezegen modellerini ortaya koymuş, gözlemleri neticesinde elde ettiği yeni parametreleri vermiştir. Günümüze ulaşan ve yeni gezegen modellerini izah ettiği Nihâyetü’s-sûl fî tashîhi’l-usûl başlıklı hey’et alanındaki eseri sayesinde İbnü'ş- Şâtır’ın ortaya koyduğu bu modelleri bilebiliyoruz. Sonraki dönemde yazdığı ez-Zîcü’l-cedîd’inde kendi teori ve gözlemlerini esas almak suretiyle yeni bir astronomi cetveli vermiştir. Bu zicin girişi, hem İbnü'ş-Şâtır’ın kendisinden önce hangi astronomlardan istifade ettiğini hem de İslam astronomi tarihinde Batlamyuşçu gezegenler teorisinin revizyonu için ortaya konan çalışmalar arasındaki bağlantı ve sürekliliği anlamak açısından oldukça mühimdir. Zira burada İbnü'ş-Şâtır; Bitrûcî, Ebü’l-Velîd el-Mağrîbî, İbnü’l-Heysem, Nasîrüddîn Tûsî, Müeyyeddin el-Urdî, Kutbuddîn Şîrâzî, İbn Şükr el-Mağrîbî gibi isimler tarafından Batlamyusçu modellerin problemli yanlarına işaret edildiğini ifade etmektedir. Fakat yeni bir model ortaya koyamadıklarını bunu Ta‘lîku’l-ersâd ve Nihâyetu’s-sûl fî tashîhi’l-usûl’da kendisinin yaptığını belirtmektedir.

İbnü'ş-Şâtır’ın ortaya koyduğu en önemli yenilik, eksantrik (dış merkezli) dairelerle ekuantın kaldırılması ve yerine ikinci bir episikl dairesinin eklenmesidir. Batlamyuşçu modelde bir gezegenin hareketini açıklamak için hem eksantrik hem de episikl daireler birlikte kullanılmaktaydı. İbnü'ş-Şâtır ise modelinde eksantrik daireyi ve ekuantı kaldırmış ve yeni bir episikl ekleyerek gezegen hareketinin daha doğru bulunmasını sağlamaya çalışmıştır. Bu yöntemin Güneş modeline önemli bir katkısı olmasa da bilhassa Ay ve Merkür modellerine önemli bir açılım sağlamıştır.

İbnü'ş-Şâtır’ın zici, bazı şerh ve telhis çalışmalarına konu edilmiştir. Örneğin, Dımaşklı astronom İbn Züreyk, er-Ravzatü’l-‘âtır ismiyle bir telhis yazmış; Ayasofya Câmii muvakkiti Şemseddin el-Halebî ve XVI. Yüzyılın sonunda Dımaşk veya Kahire’de muvakkitlik yapmış Nablusî, Mısırlı astronomlar Şehâbeddîn er-Rîşî, İbnü’l-Mecdî ve Cemâleddin Yusuf el-Hıtâi, İbnü'ş- Şâtır’ın zicine dayanarak çalışmalar ortaya koymuşlardır. İbnü'ş-Şâtır’ın zicini esas alarak eser hazırlayan Şehâbeddîn er-Rîşî’nin Zîcü’l-lüm‘a’sının XIX. Yüzyılda Muhammed el-Hudrî tarafından şerh edilmiş olması, İbnü'ş-Şâtır’ın okunurluğunun son dönemlere kadar devam ettiğini ima etmektedir. Bununla birlikte gezegenler teorisinin ne derece ilgi gördüğüyle ilgili daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır.

İbnü'ş-Şâtır, ilmü’l-mîkât alanına önemli katkılarda bulunmuştur. Dımaşk’ın kuzeyinde bulunan ve 34 derece enlemli bir yer için hazırladığı namaz vakit cetvelleri, küresel astronomi fonksiyonları ile tespit edilmiştir. Bu tablolar; sabah, ikindi ve akşam vakitlerinin astronomik değerlerini vermenin yanı sıra, gece ve gündüz uzunlukları gibi bazı değerleri de içermektedir.

İbnü'ş-Şâtır’ın astronomik alet yapımı noktasında XIII. Yüzyılda yaşamış Halepli İbnü’s-Serrâc, İbnü’l- Gazûlî ve de Muhammed b. Ahmed el-Mizzî’den tevarüs eden birikimi kullandığı ve daha da geliştirme yönünde çabaları olduğunu ifade edebiliriz. Astronomi aletleri ile ilgili olarak ortaya koyduğu çalışmalardan birisi, 773/1371-72 yılında Emeviye Camii’nin kuzey tarafına bakan minaresine bir güneş saati yapmasıdır. Bir başka ilginç aleti, sandūkü’l-yevâkît denilen bir tür kutunun içinde bulunacak şekilde yaptığı taşınabilir güneş saatidir. “el-Âletü’l-câmia” adını verdiği küresel bir usturlab da tasarlayan  İbnü'ş-Şâtır’ın kendi imal ettiği birkaç alet günümüze ulaşmıştır. O dönemde yaygın kullanılan rub’ul-mukantarât ve rub’u’l-müceyyeb aletleri yapan İbnü'ş- Şâtır, rub’u’l-‘Alâî ve rub’u’t-tâm isimlerini verdiği ve kendi geliştirdiği aletler de imal etmiştir.

Öne Çıkan Eserleri          

• Nihâyetu’s-Sûl fî Tashîhi’l-Usûl: haz. E. Penchèvre, L’achèvement de l’enquête et la Correction des Fondements/Kitâb Nihâya al-Sûl fī Taṣḥîḥ al-ʾUṣûl, Édition Critique, Traduction et Commentaire, 2021.
• ez-Zîcu’l-Cedîd (Zîcu İbni’ş-Şâtır): Bodleian Ktp., Selden, A30.
• en-Nef‘u’l-ʿÂm fi’l-ʿAmel bi’r-Rub‘i’t-Tâm: thk. Üsame Fethi İmam, Maṭbaʻat Dârü’l-Kutub ve’l-Vesâʼiki’l-Kavmiyye bi’l-Kâhire, Kahire 2015.