Halîlî

Hayatı

Hakkında hemen hiçbir biyografik bilgi bulunmayan Şemsuddîn Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Halîlî (XIV. yüzyıl), Memlük astronominin en parlak dönemini yaşadığı XIV. yüzyılda Şam’da faaliyet göstermiş bir astronom ve matematikçidir. Memlük astronomisinin bir diğer önemli ismi İbnu’ş-Şâtır’ın (ö. 1375) çağdaşı ve meslektaşı olup, muhtemelen onunla aynı dönemde Şam Emevî Camii’nde muvakkitlik yapmıştır. Bilindiği kadarıyla teorik astronomi ile hiç ilgilenmemiş ve rasat faaliyetinde bulunmamıştır. Günümüze ulaşan eserlerinin hemen hepsi mîkât ilmi alanında hazırlanmış cetvellerdir. Eserlerindeki verileri, sistematik gözlemler yapan İbnu’ş-Şâtır’ın tespit ettiği 33° 30ʹ enlem derecesi ve 23° 31ʹ ekliptik eğimi değerlerini kullanarak hesaplamıştır. Mîkât ilminin hemen hemen bütün matematiksel problemlerine çözümler getiren; anlık olarak zamanı, namaz vakitlerini ya da kıbleyi tespit etmek isteyen gözlemcinin kullanabileceği türde irili ufaklı birçok cetvel hazırlayarak Memlük mîkât geleneğine ve genel olarak mîkât ilminin gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Nitekim eserleri, dakik veriler içermesi ve farklı enlem derecelerinde kullanılabilecek nitelikte olması sebebiyle İslâm coğrafyasının birçok köşesinde tanınmış ve bazı cetvelleri XIX. yüzyıla kadar kullanılmıştır.

Öğretisi

Mîkât ilmi geleneğine cetvel hazırlayarak katkıda bulunan az sayıda astronom arasındaki Halîlî, bu ilimle meşgul olacak kimselerin karmaşık trigonometrik fonksiyonlarla uğraşması ihtiyacını ortadan kaldırmak için çalışmıştır. En meşhur eseri Cedvelu’l-âfâkî’dir (Ufuklar Cetveli). Bir giriş ve dört tür cetvelden oluşan eserde, 15.000 civarında sayısal veri bulunur. Anlık vakit tespiti ve kıblenin yönünün tayini gibi hususlardaki karmaşık hesap yapma sürecini hızlandırmak amacıyla önceden hesaplanmış veriler sunan bu cetvellerin ikisi ana cetvelleri oluşturur ki bunlardan ilki, enlemler cetvelidir. Bu cetvelde, 1 dereceden 55 dereceye kadarki enlemler ile özel olarak 21° 30ʹ Mekke ve 33° 30ʹ Şam enlemleri için İslâm coğrafyasında yaygın kullanılan iki trigonometrik işlemin sonuçları verilmiştir. Ana cetvellerin ikincisi, trigonometrik düzen (ceyb-i tertîb) başlıklı cetveldir. Enlemler cetvelindeki verilerin kullanıldığı trigonometik formüllerin hesap sonuçlarını gösteren cetvel, bu anlamda birinci ana cetvelin tamamlayıcısıdır. Bu iki cetvel, gözlem yoluyla elde edilebilecek birçok işlemin hiçbir gözlem aleti kullanmadan kağıt kalemle çözülmesine imkân sağlayan çok faydalı veriler içerir. Eserde yer alan üçüncü cetvel, ‘asru’l-âfâkî cetvelidir. Güneş’in meridyendeki doruk yüksekliğinin 1° - 90° arasındaki her derecesi için iki sayısal değer sunulmuştur: Öğle (gün ortası) ile birinci ikindi (‘asru’l-evvel) arasındaki zaman ve birinci ikindi ile ikinci ikindi (ʻasru’s-sânî) arasındaki zaman. Bu cetveli, diğer cetvellerin kullanılmasında önemli bir yere sahip olan Güneş eğikliği cetveli takip eder. Burçlar dairesinin her derecesindeki Güneş eğikliğini gösteren bu cetvelde, ekliptik eğimi 23° 30ʹ esas alınmıştır.

Cedvelu’l-âfâkî isimli eserdeki cetvellerin tamamı 60 tabanlı sayı sisteminde derece ve dakika olarak hazırlanmıştır. Eser, Mısır ve Şam’da yüzyıllar boyunca kullanılmış, aynı zamanda Osmanlı mîkât literatüründe yer bulan ilk mîkât cetvelleri olmuştur. Nitekim Osmanlılarda mîkât ilminin öncülerinden Muhammed Konevî, Halîlî’nin bu eserini Tercüme-i Cedvel-i âfâkî ismiyle Türkçeye kazandırmış ve kullanmıştır.

Halîlî’nin cetvelleri arasında bir diğer önemlisi kıble cetvelleridir.  Her enlem ve boylam derecesi için kıbleyi gösteren cetvellerde 2.880 sayısal veri bulunur. Mîkât ilminin en önemli meselelerinden biri olan kıble yönünün tespiti, Memlük astronomları tarafından özenle ele alınmış ve Dünya’nın her köşesinden kıbleyi tespit edebilmeyi sağlayacak formüller geliştirilmiştir. Halîlî de hemen hepsi ±1 veya ±2 dakika hata payı aralığında doğruluk değerine sahip cetvellerini hazırlarken Merrâkuşî’nin geliştirmiş olduğu bir formülü kullanmıştır.

Halîlî’nin cetvellerinin Osmanlı mîkât külliyatına girişi, Konevî’nin tercümesinden de önce, Ömer b. Osman el-Hüseyni ed-Dımeşkî el-Usturlâbî (ö. 1475 sonrası) isimli müstensih tarafından gerçekleştirilmiştir. Dımeşkî, Edirne ve İstanbul’da Memlük mîkât eserlerini istinsah ederek bir mecmua meydana getirmiştir ki bu mecmuanın son kısmında Halîlî tarafından ‘cedvelîne âfâkiyyîn’ (iki ufuklar cetveli) şeklinde tanımlanan irili ufaklı 13 cetvel bulunur. Eserdeki en hacimli iki cetvel, 20° ile 59° arasındaki enlemler için saat açısını gösteren cetvel ile ceyb-i tertîb denilen ve 1°-59° arasındaki değerleri gösteren trigonometrik cetveldir. Bunlardan başka birçoğu küçük çaplı şu cetveller de bulunmaktadır: Yer’in enlem ve boylamından kıbleyi tespit etmeye yarayan “yirmi cetveli” (cedveli’l-‘işrîn); burçlar dairesinin derecelerine göre Güneş’in eğikliğini gösteren cetvel; ikindi vaktindeki Güneş yüksekliğini hesaplamaya yardımcı cetvel; Hicrî takvimin günlerini Süryanî takvimin günlerine dönüştürmede kullanılan cetvel; Süryanî yıllar için Güneş’in üssünü gösteren bir cetvel; Süryanî ayların günlerinin hangi Güneş derecesine tekabül ettiğini gösteren cetvel; burçların her derecesinin iki basamaklı tam değerlerini gösteren bir cetvel; 1°-60° arasındaki enlemler için yarı-gün farkını gösteren cetvel ve son olarak 40 tabanlı gölge çizelgeleri ile 12 tabanlı gölge ölçekleri için hazırlanmış ve Güneş’in her bir derece yüksekliğindeki gölge boyunu gösteren bir cetvel. Cetveller toplamda 10.000’den fazla sayısal veri içerir.

Halîlî’nin, Güneş’in yüksekliğinden ve azimutundan saat açısını gösteren ve 9.000 sayısal veri içeren başka bir eseri daha bulunmaktadır. Bütün bu eserlerinden başka, hiçbir nüshası günümüze ulaşmayan saat açısı (fazlu’d-dâ’ir) ve namaz vakitleri cetvelleri hazırladığı da bilinmektedir.

Eserlerinin büyük bir çoğunluğu Dımeşkî ve Konevî sayesinde Osmanlı mîkât literatürüne giren Halîlî, hemen her enlemde kullanılabilen cetvelleri sayesinde bu alanda eksiksiz bir külliyat meydana getirmiştir. Son derece zahmetli ve hata riski yüksek bir iş olan mîkât cetveli hazırlama yükünü, kendisinden sonra gelen astronomların sırtından almış, yüzyıllar boyunca kullanılabilecek dakiklikteki cetvelleriyle mîkât ilmi tarihinde önemli bir yer edinmiştir.

Öne Çıkan Eserleri

• Cedvelu’l-Âfâkî: Berlin Ahlwardt, nr. 5754; Bodleian Library, MS Marsh 95.