Müeyyeddîn el-Urdî

Hayatı

Müeyyeddîn el-Urdî, XIII. yüzyılın en önemli İslâm astronomlarından birisidir. Bugün Suriye sınırlarında olan ‘Urd’da tahminen 596/1200’da doğdu. 1239 yılı öncesi bir vakitte Dımaşk’a gittikten sonra orada geometri ve astronomi tedris etti, mühendis olarak çalıştı. 1250’li yıllarda Moğol hükümdarı Hülâgû Han’ın himayesinde Nasîrüddin et-Tûsî tarafından rasathâne kurulmasında yardımcı olması için Meraga’ya davet edildi. Urdî, ya Meraga Rasathânesi’nin kurulduğu 1259 yılında ya da ondan kısa bir süre evvel Meraga’ya geldi. Urdî, o döneme kadar ortaya konmuş en büyük ölçekli gözlem yeri olan rasathânenin inşasına katkıda bulunmakla kalmadı; hem yeni aletler geliştirdi hem de rasathâne tepesine suyun ulaşması için su çarkı yaptı. Nitekim kaynaklarda kendisinden şerefü’l-mühendisîn şeklinde ifade edilmesi, teknik becerisinin üst düzeyde olduğunu göstermektedir.  Nitekim Meraga’da bir saray ve cami inşasında da bulunmuştur. Rasathâne’de Zîc-i İlhânî’nin hazırlanmasına katkıda bulunup bulunmadığı kesin değildir. Urdî’nin oğlu Muhammed de rasathânede görev yapmaktaydı. Babasının eseri Kitâbü’l-Hey’et’i istinsah eden Muhammed, rasathânede kullanılmış olan bir gök küresi yaptı. Urdî, tahminen 1266 yılında Meraga’da öldü.

Öğretisi

Müeyyeddîn Urdî’nin İslâm astronomisine katkısı hem teorik astronomi hem de astronomik alet yapımına dair eserleri ile pratik astronomi açısından önemlidir. Meraga’ya gelmeden evvel yazdığı ve amacını “Yaratıcı’nın varlığını” bir ispat olarak ifade ettiği Kitâbü’l-Hey’et adlı eseri, Batlamyus’un matematiksel astronomi türündeki el-Macesti’si ile kozmoloji eseri Planetary Hypothesis’ine getirilen eleştirileri içermektedir. Dış gezegen modellerindeki ekuant ya da Ay modelindeki taşıyıcı daire gibi meselelerde Batlamyus’un kullandığı yöntemin problemlerine işaret eden Urdî, kendi alternatif modelini de açıklamaktadır. Urdî, bilhassa İbnü’l-Heysem ile başlayan ve daha sonraki dönemlerde pek çok astronomun sahip olduğu temel kaygıyı taşımaktaydı: Batlamyus’un ortaya koyduğu matematiksel modeller ile doğa felsefesinin ilkeleri arasındaki ayrışma ve dahi kimi yerlerde gözüken tutarsızlıkların telafi edilmesi. Problemli gördüğü hususları örneklendiren Urdî, fizik ilkeleri ile matematiksel modelin uyumlu hale getirilmesi için Apollonius’un eksantrik modelleri episikl modellerine dönüştüren teoreminin gelişmiş bir versiyonu olarak “Urdi Lemma”yi önermiştir. Kitâbü’l-Hey’et, İbnü’ş-Şâtır tarafından bahsedilmiş, Kutbüddîn Şîrâzî ve Bar Hebraeus gibi isimlere tesir etmiştir.

Urdî’nin pratik astronomiye katkısının en bariz örneği, Risâle fî keyfiyyeti’l-ersâd ve mâ yuhtâcu ilâ ’ilmihî ve ’amelihi mine’t-turuki’l-mü’eddiye ilâ ma’rifeti ’evdâti’l- kevâkib başlıklı çalışmasıdır. Eser, gözlem aletleri ile ilgili önemli bir eser niteliğindedir. 11 adet aletin tanıtımı yapılmaktadır.

Öne Çıkan Eserleri

• Kitâbü’l-Hey’et: nşr. George Saliba, The Astronomical Work of Muʾayyad al‐Dîn al‐ʿUrḍî (Kitâb al‐Hayʾa): A Thirteenth Century Reform of Ptolemaic Astronomy, Markaz Dirasat al‐Vahda al‐ʿArabiyya, Beyrut.

• Risâle fî Keyfiyyeti’l-Ersâd ve Mâ Yuhtâcu ilâ İlmihî ve Amelihi Mine’t-Turûki’l-Mü’eddiye ilâ Ma’rifeti Evdâti’l-Kevâkib.

• Risâletü’l-Amel fi’l-Küreti’l-Kâmile.