Muhammed b. Ebi’l-Feth es-Sûfî

Hayatı

Hayatı hakkında günümüze ulaşan çok az bilgi, Şemsuddîn es-Sehâvî’nin ed-Dev‘u’l-lâmi‘ isimli eserinde bulunmaktadır. Muhammed b. Ebi’l-Feth, literatürde ölüm tarihi ve eserleri bakımından, babası Ebü’l-Feth es-Sûfî ile sıklıkla karıştırılır. Çeşitli kaynaklar, babasının 1494 ve kendisinin 1543 civarında öldüğünü bildirir. Sehâvî’nin bildirdiğine göre Muhammed b. Ebi’l-Feth, Zemzemî ailesine mensup olup, babası gibi kitapçılıkla uğraşmıştır. Muhammed el-Hüseynî, İbnu’s-Sedâr ve Zahîruddîn el-‘Acemî’den ciltçilik ve tezhip gibi sanatlar öğrenirken; Nûruddîn ‘Ali b. Abdülkâdir en-Nakkâş, ‘İzzuddîn Abdülazîz b. Muhammed el-Vefâî, Kâfiyecî, Takiyyuddîn el-Hısnî, Ebu’s-Sa‘âdât Muhammed b. Muhammed el-Bulkînî, Hasan el-‘Arec, İbn Hatîbu’l-fahriyye, Abdurrahman b. İbrâhim el-Ebnâsî, Mahmûd b. Ahmed el-Emsâtî gibi hocalardan da mîkât ilmi, astronomi aletleri yapımı, ilm-i hey’et, sarf-nahiv, mantık, fıkıh, meânî ve tıp tahsili almış ve Şemsuddîn es-Sehâvî’den el-Elfiyye ile Sahîh-i Buhârî’yi okumuştur. Şa‘bân b. Ali ez-Zevâvî’nin ölümü üzerine 895/1490 tarihinde kısa süreliğine tartıcılar (kabbâniyye) reisliği yapmıştır. Sehâvî, Muhammed b. Ebi’l-Feth’in sıklıkla hacca gittiğini, bir süre Cidde zâbitliği yaptığını ve Câmi‘u’t-Tûr’un mihrabını düzeltmekle görevlendirildiğini de kaydeder.

Memlük matematik-astronomi okulunun son önemli temsilcilerinden olan Muhammed b. Ebi’l-Feth’in bazısı babasına ait, astronomide 42 ve matematikte 8 eseri bilinmektedir. Astronomi eserlerinin önemli bir kısmı, Memlük astronomisinin niteliğine uygun olarak alet kullanımına ve mîkât ilmine dairdir. Matematik eserlerinde de XIII. yüzyılda İbnu’l-Hâim ile başlayan, XIV. yüzyılda Marakeşli İbnu’l-Benna ve XV. yüzyılda Memlük astronomu İbnu’l-Mecdî ile süren ve Sıbtu’l-Mardînî (ö. 1495 civarı) ile kemale eren Memlük matematik geleneğini takip etmiştir. Ebü’l-Feth es-Sûfî ve babası Zîc-i Uluğ Bey üzerine çalışmış; baba bu eseri Kahire enlemine uyarlarken, oğlu Muhammed b. Ebi’l-Feth es-Sûfî zîcdeki verileri düzelten güncel bir zîc hazırlamıştır.

Muhammed b. Ebi’l-Feth, XV. yüzyılın önemli Memlük astronomlarından Sıbtu’l-Mardînî’nin öğrencisi, XVI. yüzyılın meşhur astronomu Takiyyüddîn b. Ma‘rûf’un da hocasıdır.

Öğretisi

Muhammed b. Ebi’l-Feth’in eserleri, Memlük matematik-astronomi okulunun matematik altyapısının ve yöneliminin bütün niteliklerini taşır. Hem mîkât ilmi hem de zîc ve takvim yazımı ile meşgul olduğu eserlerinden anlaşılır. Eserleri arasında, Memlüklerde yaygın olarak kullanılan rub‘u’l-mukantarât, rubu’l-müceyyeb, dâiretu’l-mu‘addil ile Güneş, su ve kum saatlerinin kılavuzları önemli bir yer tutar. Bunun yanında İbnu’ş-Şâtır (ö.1375) ve İbnu’s-Serrâc (14. yüzyıl) gibi Memlük astronomlarının tasarladığı rub‘u’l-mücenneh, sandûku’l-yevâkit, sadru’l-ivaz ve cenâhu’l-gurâb isimli karmaşık yapılı ve az bilinen aletler için de kullanım kılavuzları hazırlamıştır. Hesâb-ı sittînî olarak da bilinen ve küresel trigonometri ile astronomide yaygın olarak kullanılan 60’lık sayı sisteminin uygulamalarına ve mîkât cetvellerinin kullanımına dair eserleri, Memlüklerdeki matematik birikimini göstermesi bakımından öne çıkar.

Muhammed b. Ebi’l-Feth, eserlerinde matematik ve astronominin konularını işlerken, Memlük bilginlerinin karakteristiğine uygun biçimde, sadece teknik konulara değinmiş, ne matematiğin ne de astronominin felsefi arka planını ele almıştır. Çağdaşlarından daha düzgün bir Arapça gramerle telif ettiği eserleri, Osmanlı Mısır ve Türkiye’sinde yapılan istinsahlarıyla günümüze ulaşmıştır. Teshîlu Zîc-i Uluğ Bey ve el-Mufassıl fi’l-‘amal bi-nısfi dâireti’l-mu‘addil gibi meşhur eserlerinin 1800’lere ait nüshalarından anlaşıldığı kadarıyla, eserleri yüzyıllar boyunca kullanılmaya devam etmiştir.

Öne Çıkan Eserleri

• Teshîlu Zîc-i Uluğ Bey: Dâru’l-Kütüb (Kahire), Mîkât, nr. 125/6, 179/1, 618, 639/25; Selimiye, nr. 630/2, Süleymaniye, nr. 1037/12, Kandilli, nr. 398; Tehran Milli, nr. 768.
• Risâle fi’l-‘Amel bi-Sandûki’l-Yevâkit: nşr. David A. King, Louise Janin, “Ibn al-Shatir’s Sanduq al-Yawâqi: An Astronomical Compendium”, Islamic Astronomical Instruments, Variorum Reprints, Londra 1986, s. 187–256.
• el-Mufassıl fi’l-‘Amal bi-Nısfi Dâireti’l-Mu‘addil: Nuruosmaniye, nr. 2947/8; Kandilli Rasathanesi, nr. 123/1.
• el-‘Amelu’l-Musahhah bi’r-Rub‘i’l-Mücenneh: Selimiye, nr. 253/1.
• el-İsti‘âb fi’l-‘Amel bi-Sadri’l-İvazz ve Cenâhi’l-Gurâb: Kandilli Rasathanesi, nr. 38/3; Manisa, nr. 2967/4, Arkeoloji Müzesi, nr. 586/4.
• Zîc-i Muhammed b. Ebi’l-Feth es-Sûfî: Hafîd Efendi, nr. 196; Konya Yusuf Ağa, nr. 9956.