İbn Kuteybe

(ö. 275/889)
Dil, edebiyat ve tarih alanında büyük bir âlim
- A +

Hayatı

Tam adı Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî’dir. İbn Kuteybe künyesiyle anılır. 213/828 yılında Kûfe’de doğdu. Bağdat’ta doğduğunu söyleyenler de vardır. Ailesi Merv’den taşınıp Kûfe’ye yerleştiği için Fârisî, hatta Türk olabileceği ileri sürülür. İbn Kuteybe, ilk eğitimini babasından aldıktan sonra Bağdat’a gidip eğitimini orada tamamladı. Döneminin en seçkin âlimlerinden ilim tahsil etti. Bu bağlamda Câhiz’dan dil, edebiyat ve kelam; İshak b. Râhûye’den fıkıh, tefsir ve hadis; İbrâhim ez-Ziyâdî ve Ebü’l-Fazl er-Riyâşî’den nahiv ve lugat; Muhammed ez-Ziyâdî ve Ebü’l-Hattâb el-Hassânî’den dil, edebiyat ve kıraat; Ebû Hâtim es-Sicistânî’den ise dil ilimleri, Kur’ân ilimleri ve şiir tahsil etmiştir. Sonrasında ilim tahsil etmek için Horasan, Mekke ve Basra’ya da gitmiş ve tahsil ettiği bütün bu ilim dallarında otorite sayılacak mevkiye kavuşmuştur. Dil, tarih, edebiyat, Kur’ân ilimleri ve hadis alanındaki kitaplarıyla tanınan ve İslam medeniyetinin yetiştirdiği önemli simalardan biri olan İbn Kuteybe’nin eserlerini Mısır’da okutmak suretiyle tanınmasına vesile olan oğlu Ahmed ve torunu Abdülvâhid’i, bunlar dışında Ahmed b. Mervan el-Mâlikî, eş-Şâşî ve Ebü’l-Kâsım Ubeydullah el-Ezdî’yi öğrencileri arasında zikretmek gerekir. İbn Kuteybe, 63 yaşındayken 276/889 yılında vefat etmiştir.

Öğretisi

Dil, edebiyat, tarih, Kur’ân ilimleri ve hadise dair telif ettiği eserleriyle meşhur olan İbn Kuteybe, bu eserlerle asrının önemli mevzularına ışık tutmuş ve farklı alanlardaki ihtilaf ve istifhamları gidermeye çabalamıştır. Ayrıca, çok yönlü ilmî birikimiyle devlet yöneticilerinin dikkatini celbetmiş ve özellikle kültür tarihi eseri niteliği taşıyan Uyûnü’l-ahbâr olmak üzere bazı eserlerinde izlediği yöntemle zamanının birçok ünlü şahsiyetini geride bırakmıştır. İbn Kuteybe, birçok alana vakıf çok yönlü bir âlimdir. Fakat İbn Kuteybe hakkında bilgi veren müelliflerin neredeyse hepsi onun dil, edebiyat ve şiir alanındaki otoritesine vurgu yapmışlardır. Nitekim o, dildeki otoritesi sayesinde Basra ve Kûfe dil mektepleri arasındaki ihtilafları uzlaştırarak Bağdat dil mektebini kurmuştur. Câhiliye döneminde ortaya çıkan edebî tenkidin gelişimi ve ilerlemesinde İbn Kuteybe’nin büyük rolü vardır. O, şiirde kemiyetten ziyade keyfiyeti ilke edinmiş ve Kur’ân’ı hevalarına göre tefsir edenlerin iddialarını filolojik delillerle çürüterek tefsir ilmine büyük hizmet etmiştir. Ayrıca İbn Kuteybe eserlerinde yer yer temas ettiği itikada dair fikirleriyle Mu‘tezile’ye karşı Ehl-i Sünnet akaidini savunan bir âlimdir. Ayrıca o, âhad haber niteliği taşıdığı için bazı hadisleri kabul etmemenin Müslümanlar arasına fitne sokmak ve onların birliğini ortadan kaldırmak anlamına geldiğini ifade eder.

Öne Çıkan Eserleri

  • Edebü’l-Kâtib: Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1377/1958.
  • eş-Şi’r ve’ş-Şu’arâ: Rittershausen, Leiden 1875; Muhammed Emîn el-Hâncî, Kahire 1302.
  • Uyûnü’l-Ahbâr: nşr. Ahmed Zekî el-Adevi, Kahire 1343-1348/1925-1930; Yûsuf Ali Tavîl, Beyrut 1986.
  • Tevîlü Müşkili’l-Kur’ân: nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire 1373/1954; Ömer Muhammed Saîd Abdülazîz, Kahire 1989.
  • Garîbü’l-Kur’ân: nşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire, 1378/1958.
  • Te’vîlü Muhtelifi’l-Hadîs: nşr. Mahmûd Şehbenderzâde, Kahire 1326/1908; Seyyid Ahmed Sakr, Kahire 1378/1958.
  • Garîbü’l-Hadîs: nşr. Rızâ es-Süveysî, Tunus 1399/1978.
İsim İbn Kuteybe
Tam İsim Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî
Kısa Tanıtım Dil, edebiyat ve tarih alanında büyük bir âlim
Yaşadığı Tarih Miladi: 828 - 889
Hicri: 212 - 275
Doğum Yeri Kûfe
Ölüm Yeri Bağdat
Hocaları İshak b. Râhûye Muhammed b. Ziyâd ez-Ziyâdî Ebü’l-Hattâb Ziyâd b. Yahyâ el-Hassânî İbrâhim b. Süfyân ez-Ziyâdî Ebü’l-Fazl Abbas b. Ferec er-Riyâşî Ebû Hâtim es-Sicistânî İbn Sellâm el-Cumahî Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm Câhız
Öğrencileri Ahmed b. Abdullah b. Müslim Ebû Ahmed Abdülvâhid Kudâme b. Cafer
Etkilendikleri İshak b. Râhûye Ebû Amr b. Alâ Halil b. Ahmed
Etkiledikleri Kudâme b. Cafer Abdülkâhir Cürcânî
Ekolleri Dil

      • Mustafa Kılıç, “Filolojik Tefsir - Kıraat İlişkisi - İbn Kuteybe Örneği”, Kur’ân ve Yorumu -İlk Üç Yüz Yıl-, 2019, c. 1, s. 435-446.
      • Mustafa Kılıç, “İbn Kuteybe’nin Yedi Harf Anlayışı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 49 (2020), s. 217-258.
      • Hatice Dülber, “Hadislerde Yorum “Tevil” Geleneği: İbn Kuteybe Örneği”, Asos Journal: The Journal of Academic Social Science, c. 5, sy. 53 (2017), s. 114-137.
      • Hüseyin Varol, “Bir Eğitimci Olarak İbnu Kuteybe”, Akademik Araştırmalar: Sosyal Bilimler Dergisi, c. 1, sy. 3 (1996), s. 156-171.
      • Hüseyin Yazıcı, “İbn Kuteybe”, DİA, c. 20 (1999), s. 145-149.
      • Christopher Melchert, “IX. [III.] Yüzyıl Boyunca Nesih: Şafii, Ebu Ubeyd, Muhasibi ve İbn Kuteybe”, çev. Nail Okuyucu, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi] [MÜİFD], sy. 40 (2011), s. 201-222.
      • Abdülhamit Birışık, “İbn Kuteybe”, DİA, c. 20 (1999), s. 149-150.
      • M. Bahaüddin Varol, “İbn Kuteybe (v. 276/889) ve Tarihçiliği”, İslâmî İlimler Dergisi, c. III, sy. 2 (2008), s. 185-204
      • Yusuf Şevki Yavuz, “İbn Kuteybe”, DİA, c. 20 (1999), s. 150-152.
      • Hüseyin Varol, “İbn Kuteybe ve Edebü'l-katib: I. Kısım”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum 1980.
      • Hüseyin Varol, “İbnu Kuteybe ve Eserleri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 6 (1986), s. 141-153.
      • Kadir Erbil, “İbn Kuteybe ve el-İmâme ve’s-Siyâse”, UMDE: Dini Tetkikler Dergisi, c. 3, sy. 1 (2020), s. 141-158.
      • Muhammed Zaglul Selam, İbn Kuteybe, Dârü'l-Maârif, Kahire 1980.
      • İshak Musa Hüseyni, İbn Kuteybe, trc. Haşim Yagi, el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Beyrut 1980.
      • Semira Karuko, “İbn Kuteybe ve Müberred Üzerinde el-Câhız Etkisi -Belagat İlmi Açısından-”, Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi, c. 4, sy. 1 (2018), s. 157-167.
      • Velîd b. Ahmed el-Hüseyn ez-Zübeyrî, el-Mevsûatü’l-Müyessera fî Terâcümi Eimmeti’t-Tefsîr ve’l-İkrâ ve’n-Nahv ve’l-Luga, Mecelletü’l-Hikme, 2003.
      • Abdulmuttalip Arpa, “İbn Kuteybe’nin Belâgat İlminin Teşekkülüne Katkıları”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 2, sy. 3 (2011), s. 29-54.
      • İsmail Güler, “İbn Kuteybe’nin Şiir Anlayışı ve Şaire Bakışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [AÜİFD], c. 52, sy. 1 (2011), s. 69-78.
      • Halim Öznurhan, “İbn Kuteybe’ye Göre Şiirde Yetenek Sorunu”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi], sy. 19 (2005), s. 179-186.
      • Gérard Lecomte, “İslam’da İhtilaf’ın Tekâmülüne Bir Örnek: Şâfiî’nin “İhtilâfu’l-Hadîs”inden İbn Kuteybe’nin “Muhtelifu’l-Hadîs”ine”, çev. İbrahim Kâfî Dönmez, İslâm Medeniyeti, c. 5, sy. 1 (1981), s. 3-37.
      • Eyüp Yaka, “Müşkil Âyetler Konusunda İbn Kuteybe-Elmalılı Hamdi Yazır Karşılaştırması”, Elmalılı M. Hamdi Yazır Sempozyumu Akdeniz Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Antalya 2015, s. 121-176.
      • Nazmul Hoque Nadwi, “Mehhecu İbn Kuteybe fi Tefsîri “Garîbü’l-Kur’ân” Dirâse Tahlîliyye, Kur’ân ve Yorumu -İlk Üç Yüz Yıl-, 2019, c. 2, s. 151-174.

      Atıf Bilgisi

      İbn Kuteybe. İslam Düşünce Atlası, https://islamdusunceatlasi.org/ibn-kuteybe/197

      Yakup Kara