İbn Sînâ (428/1037), Kitâbü'ş-şifâ

İbn Sînâ bu eseri öğrencisi Cüzcânî’nin ricası üzerine kaleme almış ve öğrencisine eş-Şifâ’yı Yeni-Eflâtuncu ya da Aristotelesçi şerh geleneğine eklemlenmeksizin bağımsız bir felsefi külliyat olarak inşa etme sözü vermiştir. Buna bağlı olarak İbn Sînâ, eser boyunca bu arzusuna sadık kalır ve kitabın bölümsel sıradüzeni açısından geleneği korusa bile, Antik-Helenistik geleneğin ona miras bıraktığı felsefî teorilere zorunlu hiçbir bağlılık göstermeyeceğini okuyucusuna açıkça beyan eder. İbn Sînâ’nın kendine özgü varlık-mahiyet, zorunluluk-imkân ve aklî suret-duyulur suret ayrımları ile tümdengelimi deneyim ve rasyonel sezgi ile telif eden bilimsel yöntemi sayesinde inşa ettiği yeni felsefi çerçeve ile eş-Şifâ bu niyet beyanının somut bir ifadesi olarak görülmelidir. Bu yönüyle eser İbn Sînâ felsefesi için, el-İşârât’la birlikte, en temel başvuru kaynağını teşkil eder.  

Eş-Şifâ’yı oluşturan her kısım ilgili alanın içerdiği bilimleri bağımsız kitaplar halinde ele alarak ilerler. Buna göre eş-Şifâ mantık bilimleriyle başlar ve mantık bilimleri altında 9 kitap sıralanır. Bunlar el-Medhal (Giriş), el-Mekûlât (Kategoriler), el-İbâre (Yorum Üzerine), el-Kıyâs (Birinci Analitikler), el-Burhân (İkinci Analitikler), el-Cedel (Topikler), es-Safsata (Sofistik Deliller), el-Hatâbe (Retorik) ve eş-Şi‘r (Poetika) kitaplarıdır.  Mantığı takip eden fizik bilimler kısmı altında ise sekiz kitap sıralanır. Bunlar fiziğin temel ilke ve meselelerinin ele alındığı es-Semâ‘u’t-tabî‘î, es-Semâ’ ve’l-‘âlem (Göyüzü ve âlem), el-Kevn ve’l-fesâd (Oluş ve Bozuluş), el-Ef‘âl ve’l-infi‘âlât (Etkiler ve edilgiler), el-Me‘âdin ve’l-âsâru’l-‘ulviyye (Mineraloji ve Meteoroloji), Kitâbu’n-Nefs (Psikoloji), Kitâbu’n-Nebât (Botanik) ve Kitâbu’l-Hayevân’dır (Zooloji). Fizik bilimleri matematik takip eder ve matematik bilimler altında Usûlu’l-hendese (Geometri), el-Hisâb (Aritmetik), Cevâmi‘u ilmi’l-mûsîkâ (Musiki) ve İlmu’l-hey’e (Astronomi) kitapları yer alır. Nihayet eş-Şifâ felsefenin en üstün disiplini olarak vaz edilen İlâhiyyât (Metafizik) kitabı ile sona erer.

eş-Şifâ hem kapsamı hem de bağımsız yapısı itibariyle, Aristoteles’ten İbn Sînâ’ya gelinceye değin felsefe literatüründe benzeri bulunmayan bir eserdir. Bu yönüyle eser kendisinden sonraki felsefe geleneğini tartışmasız bir etki altına alarak klasik haline gelmiş, kapsamında bulunan hemen her kitap İslam ve Batı dünyasında modern döneme kadar ilgili olduğu disiplinin gelişimi üzerinde belirleyici olmuştur.

Eserin içerdiği farklı kitaplar tarih boyunca Türkçe, Farsça, Latince, İbranice, İspanyolca, İngilizce, Fransızca, Almanca gibi dillere tercüme edilmiş; böylece eş-Şifâ XVII. yüzyıla gelinceye değin genel felsefe-bilim müfredatının vazgeçilmez unsuru haline gelmiştir. Ayrıca eş-Şifâ’nın Metafizik bölümü üzerine İslâm dünyasında birçok şerh kaleme alınmıştır. Giyâseddin Deştekî (ö. 1542), Molla Sadrâ (ö. 1649) ve Ağa Hüseyin el-Hânsârî’nin (ö. 1686) şerhleri bunlar arasından öne çıkanlardır.