İbn Yunus

Hayatı

Mısır tarihinin en önemli astronomlarından İbn Yûnus’un hayatı hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Günümüze ulaşan eserlerinde kendisinden hemen hiç bahsetmemiştir. 969’da Kahire’nin kuruluşuna tanıklık ettiği, Fâtımî yöneticilerden Azîz (975-996) ve oğlu Hâkim (?) zamanında yaşadığı bilinmektedir. Uzun yıllar astronomi gözlemleri yaptığı ve bu gözlemlerini 1003 yılına kadar sürdüğü eserlerindeki gözlem kayıtlarından anlaşılmaktadır. Fakat Kahire’de yaptığı gözlemlerinde hangi gözlem aletlerini kullandığına dair somut bir bilgi yoktur. David A. King, derlediği İbn Yûnus biyografisinde onun tuhaf/düzensiz bir giyim tarzına ve ilginç bir karaktere sahip olduğunu bildirir.

399/1009 yılında aniden öldüğü kaydedilen İbn Yûnus, yaşadığı evin civarına defnedilmiştir.

Öğretisi

İbn Yûnus, İslâm’ın doğuşundan sonra Mısır’da faaliyet gösteren en önemli astronom olarak kabul edilir. Eserleri yüzyıllar boyunca kullanıldığı gibi Mısır, Suriye ve Yemen’deki astronomi cetvellerinin hazırlanışında referans alınmıştır. Kahire enlemi için bulduğu 30° 0′ değeri ile ekliptik eğimi için verdiği 23° 35′ değerleri, Memlükler devrinde hazırlanan mîkât cetvellerinin önemli bir kısmında parametre olarak XIX. yüzyıla kadar kullanılmıştır. Mîkât ilmi alanında ilk cetvel hazırlayan astronom olmamakla birlikte, hazırladığı cetvellerin Memlük astronomları üzerindeki etkisi sebebiyle mîkât ilminin öncüsü kabul edilmektedir. Güneş gözlemlerine dayalı veriler içeren mîkât cetvellerinin yanında gezegen ve yıldız gözlemlerine dayalı zîcler de hazırlamıştır.

İbn Yûnus, astronomi gözlemlerinde olduğu kadar, belki de daha fazla gözlem sonuçlarını hesaplamada da başarılıdır. Nitekim astronomi verilerinin daha hassas hesaplanabilmesi için formüller geliştirmiş ve işlemlerin sağlamasını yapmaya imkân veren cetveller hazırlamıştır. Bu tür yardımcı cetveller, belirli bir amaç için hazırlanmış ve uzun yıllar sonra hassaslığını yitiren verilen aynı formüllerle yeniden hesaplanmasını mümkün kılar. İbn Yûnus, bu anlamda adımlarını sağlam atmış ve sonraki nesillere gelişim için açık kapı bırakmıştır.

İslâm coğrafyasındaki mîkat literatüründe hazırlanan mîkât cetvelleri arasında en meşhurlardan biri, Kitâbu’l-ġâyetu’l-intifâ‘ fî ma‘rifeti’d-dâ’ir ve fazlihî ve’s-semt min kibâli’l-irtifâ‘ isimli eserdir. XIII. ve XIV. yüzyıllarda derlenen bu külliyat, bazısı İbn Yûnus’a ait onlarca farklı türde cetvelden müteşekkildir. Farklı dizilim ve içerikte, yediden fazla nüshasıyla günümüze ulaşan eser, 36.000 civarında gözlem verisi içerir. Her birinde 10.000’den fazla sayısal verinin bulunduğu üç ana cetvelden (gün doğumundan itibaren geçen zamanı gösteren cetveller, saat açısı cetvelleri ve Güneş’in yükseklik ve boylamına göre azimutunu gösteren cetveller) başka, küresel astronomide hesap yapmayı kolaylaştıran yardımcı cetveller ile namaz vakitlerini belirlemede kullanılan cetveller de bulunur. Kitâbu’l-ġâyetu’l-intifâ‘da yer alan bazı cetvellerin kime ait olduğu hâlâ bilinmemektedir. Fakat Güneş’in azimut (semt) açısını konu alan cetveller ile 30 ve 60 derece gibi bazı azimutlarda Güneş’in yüksekliğini gösteren cetvellerin ve Güneş’in kıble açısında bulunduğu sıradaki yüksekliğini gösteren cetvellerin İbn Yûnus tarafından hazırlandığında şüphe yoktur. Külliyat içerisinde ayrıca Kahire’de yaşayan Şihâbuddîn el-Meksî’nin (XIII. yüzyıl), İbnu’r-Reşîdî olarak bilinen Şemsuddîn Muhammed b. İbrahim’in (XIV. yüzyıl), İbnu’l-Kettânî lakabıyla tanınan Muhammed b. Muhammed b. Abdulkavî el-Kureşî’nin (XIV. yüzyıl) ve Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Ezherî el-Behânikî’nin (XIV. yüzyıl) cetvelleri de vardır. Bu cetvellerin ortak özelliği, hepsinin İbn Yûnus tarafından hesaplanan 30° 00ʹ Kahire enlemi ve 23° 35ʹ ekliptik eğimi parametrelerine göre hazırlanmış olmasıdır. XIX. yüzyıla kadar ekleme ve geliştirmelerle güncelliğini koruyan ve kullanılmaya devam edilen bu eser, mîkât cetvellerinin standartlarını belirleyen referans kitap olmuştur. 

İbn Yûnus’un en meşhur eseri, zîclerinden günümüze ulaşan tek örnek olan ve Fâtımî Halîfesi Hâkim’e ithaf ettiği Zîcu’l-Hâkimiyyu’l-kebîr (Büyük Hâkimî Astronomi Cetvelleri) isimli eseridir. Eser, Bağdat’taki bir yıllık gözlemler neticesinde Ebû Ali Yahya b. Ebi Mansur el-Müneccim (ö. 830) tarafından hazırlanan Zîcu’l-mümtehan’ın (Doğrulanmış Cetveller) güncellenmesi amacıyla kaleme alınmıştır. Eserin giriş kısmında İbn Yûnus’tan önce yaşamış bazı astronomların gözlem verileri sunulur. İbn Yûnus, Zîcu’l-mümtehan’da yer alan sayısal verileri, kendi parametrelerine göre yeniden hesaplamış ve ortaya çıkan sonuçları eskileriyle kıyaslamıştır. Bunu yaparken, Bağdat’ta çalışmış astronomlardan Ebû Cafer Ahmed b. Abdullah Habeş el-Hâsib el-Mervezî (IX. yüzyıl) ve Ebü’l-Abbas el-Fazl b. Hâtim en-Neyrîzî’nin (X. yüzyıl) zicleri ile Rakka’da kırkı yılı aşkın süre astronomi gözlemleri yapan Ebû Abdullah Muhammed b. Câbir b. Sinân el-Bettânî’nin (IX-X. yüzyıllar) zîcinden yararlanmıştır. İbn Yûnus ayrıca, Benu Musa (IX. yüzyıl) kardeşlere atfettiği bir zîcten, Ebû Ma’şer Cafer b. Muhammed el-Belhî’nin (IX. yüzyıl) zîcinden ve Ebû Ali el-Hüseyin b. Muhammed el-Ademî’nin (X. yüzyıl) zîcinden de alıntılar yapmıştır.  İbn Yûnus’un yararlandığı ve alıntı yaptığı zîclerin hemen hiçbirinin günümüze ulaşmamış olması, Zîcu’l-Hâkimî’yi astronomi tarihi açısından çok önemli bir tarihi vesika haline getirmiştir. Seksen bir bölümden oluşan Zîcu’l-Hâkimî, IX. ve X. yüzyıllarda İslâm coğrafyasının doğusunda üretilen astronomi bilgisinin temel konularının tamamını içerir. Takvimler, takvimler arası dönüşümler, gezegenlerin dizilişleri ve burçlar dairesinin her bir derecesinde gezegenlerin konumları gibi hususlarda ayrıntılı bilgi ve cetveller bulunmaktadır. Eser, standart ve kapsamlı bir zîcte hangi konuların bulunması gerektiğini gösteren bir kılavuz niteliğindedir. Zîcu’l-Hâkimî bütün olarak günümüze ulaşmamış olup, büyük bir kısmı parçalar halinde Leiden, Oxford ve Paris kütüphanelerinde muhafaza edilmektedir.

Öne Çıkan Eserleri