Şemseddin Hafrî

Hayatı

Matematiksel astronomi alanında uzmanlaşan ve gezegen teorisyeni olarak da adlandırılabilecek olan müellif, muhtemelen XV. asrın son çeyreğinde isim zincirinden de anlaşılabileceği üzere Şiraz yakınlarındaki Hafr kasabasında dünyaya gelmiştir. Birçok müslüman bilginde olduğu gibi Şemseddin Hafrî’nin hayatı hakkındaki bilgiler oldukça sınırlıdır. Onun İran topraklarında dünyaya gelmesi ve Şah İsmail dönemi Safevi hükümdarlığında yaşamını sürdürmesi, bilhassa Şiî biyografi yazarlarının Hafrî’yi Şah İsmail’in hakimiyetindeki coğrafyayı şiileştirme politikalarının destekçisi bir Şiî din alimi şeklinde gösterme çabalarına dayanak olmuştur.

Müellifin şöhreti Batlamyusçu astronominin bilhassa matematiksel astronomi kısımlarını eleştiren astronomi çalışmalarından gelse de selefi Nizâmeddin Nîsâbûrî gibi hem dinî ilimlerde hem matematik ve astronomi ilimlerinde ileri seviyeyi yakalama ve bunları aynı potada eriterek içselleştirme hususunda dikkati çekmektedir.         

Öğretisi

XIII. asırdan beri başta Nasîrüddîn Tûsî olmak üzere Meraga matematik-astronomi okulu üyeleri tarafından ortaya konulan Batlamyusçu astronomi eleştirilerini daha güçlü bir şekilde dile getirmekle kalmamış, bilhassa konum astronomisi ve gök mekaniği alanlarında yeni bir vizyon ve yaratıcılık örneği göstermiştir.

İslam astronomi bilginleri birkaç asırdır Batlamyus’un gezegen modellerini fiziksel olarak uyumlu formlara dönüştürmek suretiyle Batlamyusçu astronomiyi yenilemek istiyorlardı ve Hafrî de yeni gezegen modelleri sunarak bu projeye katkıda bulunmuştur. Daha açık bir ifadeyle Batlamyus, küreleri de kapsayan gezegen hareket modelleri sunmuştur. Bu kürelerin bir eksen etrafında dönüşte, merkezleri ile kutuplarının farklı hızlarda olması gerekiyordu.  Bu yüzden Şemseddin Hafrî özellikle Ay, Mars, Jüpiter, Satürn ve Merkür’ün hareketlerini göstermek için yeni modeller sunmuştur. Bu modeller İbn Heysem gibi önceki astronomların eleştirilerini karşılamada diğerlerinden biraz daha başarılı olduğu söylenebilir.

Müellif İslam astronomisinde fiziksel tutarlılık adına sadece kendi merkezleri etrafında homojen bir şekilde hareket eden kürelerde kullanmak için temel bir kıstas belirlemiş ve düzensiz ay hareketleri için Tûsî, Şirâzî ve kendininkini içeren çeşitli çözümleri tartışmıştır.

Sunduğu kameri model kendinden önce Müeyyeddin Urdî ve Kutbuddîn Şirâzî’nin sunduğu modellerin en iyi özelliklerinin bir kombinasyonudur. Buna göre müellif Şirâzî’nin modelindeki “Batlamyusçu eksantrikliğin f1 noktasından ikiye bölünmesi” kuralını ve Urdî’nin modelindeki “hareketin yönünü tersine çevirme”yi kendi sisteminde biraraya getirmiştir. Ayrıca Urdî’nin “hareketin yönünü tersine çevirme” tekniğini diğer gezegen modellerinde de kullanmıştır.

Hafrî birkaç düzeltme ile Urdî’nin modelini takip ederek Mars, Jüpiter ve Satürn’ün hareketlerini hesaplama sorununu çözmüştür. Aslında bu model fiziksel olarak uyumlu olma özelliğini muhafaza ederek Batlamyusçu gezegen konumlarının hepsini tekrar etmektedir. Burada dikkati çeken nokta daha önce de belirtildiği gibi fiziksel tutarlılığı sağlayabilmektir. Buna ilave olarak müellif Merkür’ün hareketi için biri Ali Kuşçu’nun, üçü de kendisinin olmak üzere toplam dört model tanımlamıştır. Kısaca İslam medeniyeti matematiksel astronomisinde tasarlanan teknik ve teorik mekanizmaların hepsini kullanmıştır ve her durumda sonuç fiziksel olarak uyumlu model olarak karşımıza çıkmaktadır.

Son olarak Hafrî’nin gözlemci bir astronomdan ziyade bir teorisyen olduğunu, bunun en önemli kanıtının da Batlamyusçu modellerin düştüğü hatalara düşmek pahasına onun gözlemlerine bağlı kalması olduğu söylenebilir.

Öne Çıkan Eserleri

• Tekmile fi Şerhi’l-Tezkira: Nuruosmaniye Ktp., nr. 2935; Zâhiriyye Ktp., MSS. 6727 ve 6782.
• el-Hall mâ lâ Yenhall: The Ultimate Challenge to Greek Astronomy: Hall ma la Yanhall of Shams al-Khafri, nşr. George Saliba, 2000.
• Müntehâ’l-idrâk fi’l-Hey’e (Kutbüddin eş-Şirâzî’nin Nihâyetü’l-idrâk fî dirâyeti’l-eflâk adlı eserine yazdığı şerhtir.