Muhammed Behrân

Hayatı

Muhammed Behrân 888/1483 yılında Yemen’in Sa‘de şehrinde dünyaya geldi. Asıl adı Muhammed b. Yahyâ b. Muhammed b. Ahmed Behrân es-Sa’dî ez-Zeydî’dir. Bir taraftan ticaretle meşgul olurken diğer taraftan Seyyid Murtazâ b. Kâsım b. İbrahim ve İmam Mütevekkil-‘Alellah Yahya Şerafüddîn gibi pek çok alimden dersler aldı. Mütevekkil-Alellah’tan ders alması onun Sârimüddîn İbrâhim el-Vezîr’in de ilmine vakıf olduğunu gösterir. Behrân’ın yaşadığı dokuzuncu ve onuncu asır Yemen’de değişimlerin, şiddetli hakimiyet mücadelelerinin ve sıkıntıların olduğu çalkantılı bir zaman dilimini ifade eder. Bu dönemde Yemen’de imamet mücadeleleri şiddetlenmiştir. İbnü’l-Murtazâ’nın da torunu olan hocası Mütevekkil-‘Alellah Yahyâ Şemseddîn o dönemde Yemen/ Hisnüzzafîr’de imamlığını ilan etmiş, imameti Cibâlülyemen gibi bazı bölgelerde tanınmıştır. Buna mukabil bölgede Tâhirîler, Memlüklüler, İsmailîler ve Osmanlı Devleti’nin hakimiyet mücadelesi söz konusudur. Behrân döneminde Yemen ancak 945/1538 tarihinde Osmanlı Devleti’ne bağlanabilmiştir. Bu tarihte Yemen’in çoğunluğu Behrân’ın hocası Mütevekkil-‘Alellah’ın hakimiyeti altında idi. Mütevekkil-‘Alellah’ın oğlu Mutahhar Osmanlı Devleti ile ittifak yapınca Zeydîlerin kendi aralarında da imamet mücadelesi devam etmiştir. Behrân yaşadığı çalkantılı döneme rağmen eserler telif etmiş, bir dönem başkadılık görevini de deruhte etmiştir. Onun Ehl-i Sünnet alimlerine ilgi duymasında hocası Mütevekkil-‘Alellah’ın katkısını burada zikretmek gerekir. Zira Mütevekkil-‘Alellah da Ehl-i Sünnet’in dört imamına saygı gösterir, bu mezheplerin mensuplarına ve ulemasına çok iyi davranır, Zeydiyye’yi beşinci mezhep kabul ederdi. Behrân hocasının bu tutumunu eserlerine de yansıtmıştır. 957 senesinde Sa‘de’de vefat etmiştir.

Öğretisi

Behrân Zeydiyye içerisinde telif ettiği usûl eseri nedeniyle meşhur bir alim olmasına rağmen onun kelâmî görüşlerini ortaya koyacak bir eser bırakmaması Mu‘tezilî yöneliminin tespitini zorlaştırmaktadır. Eserleri dikkate alındığında Zeydî kimliğinin belirgin şekilde ön plana çıktığı buna mukabil döneminin şartları gereği iç içe yaşadıkları farklı kültürlerden de etkilendikleri görülmektedir. Bu çerçevede onun Ehl-i sünnet alimlerine ve eserlerine ilgi duyduğu, Zeydî usûlü açısından önemli kabul edilecek bazı değişiklikleri usûl eserine taşıdığı söylenebilir. Önceki Zeydî ulemada olduğu gibi eserlerinde güçlü bir Mu‘tezilî vurguya rastlanmaz. Aynı tutumun kendisinden önceki usûlcü Sarimüddin el-Vezir de de olması dönemin şartları gereği değişen muhataplarının ve hâkim kültürün etkisi altında kaldıklarını da gösteriyor olabilir. Zeydî usûl sistematiğinin değiştiğini göstermesi bakımından en önemli eseri şüphesiz el-Kâfil bi neyli’s-sûl fî ‘ilmi’l-usûl’üdür. Eserde önceki asırların önemli bir yapıtı olan İbnü’l-Hâcib’in Müntehâ’sının izleri yer alır. Behrân da eserinde kendisinden önceki Zeydî usûlcülerin geleneğini takip ederek usûl-i fıkhı on baba hasreder; bununla birlikte eserin tertibi farklıdır: Birinci bâbda yazar şer‘î hükümler ve tabileri, ikinci bâbda deliller-şer‘î deliller olan Kitap, sünnet, icmâ (ehl-i beyt icmâı), kıyas (kıyasa itirazlar), istidlâl, istihsan, sahâbî kavli ve akıl delili yer alır. Diğer bâblar ise sırasıyla şöyledir: mantûk-mefhûm, hakikat-mecaz, emir-nehiy, umum-husus (mutlak-mukayyed), mücmel-mübeyyen-zahir-müevvel, nesh, ictihad-taklid ve tercih. Eserin düzeni, özellikle lafızlar ve delâletleri bahsinde İbnü’l-Hâcib’in Müntehâ’sını andırır. İbnü’l-Hâcib’in Müntehâ’sına Zeydî muhitteki ilginin bir göstergesi de onun eserleri üzerine yapılan çalışmalardır. Ali b. Ebi’l-Hayr’ın (ö. 793/1391) Ta‘lîk alâ muhtasari İbni’l-Hâcib fi usûli’l-fıkh (Mişkâtü envâri’l-ukûl fi’l-keşfi an esrâri muhtasari müntehe’s-sûl) ve Dahmâ binti Yahyâ el-Murtezâ’nın (ö. 837/1434) Şerhu muhtasari’l-müntehâ libni Hâcib’i bu kabilden eserlere örnek olarak gösterilebilir. Kâfil’i Muhammed b. İsmâil el-Emîr es-San‘ânî (ö. 1182/1768) Buğyetü’l-âmil ismiyle nazmetmiş, öğrencisi İsmail b. Muhammed İshâk (ö. 1164/1750) Kitâbu’l-fevâsıl şerhu buğyeti’l-âmil fî nazmi’l-Kâfil ismiyle bu nazma şerh yazmış, kendisi de Fevasıl’ı İcâbetü’s-sâil şerhu buğyeti’l-âmil adıyla ihtisar etmiştir. Hacmi küçük olmasına rağmen Zeydî ulemâ arasında şöhret bulmuş ve esere çok sayıda şerh yapılmıştır.

Bazı şerhleri şunlardır:

• Ahmed b. Muhammed b. Lokman (ö. 1039/1629), el-Kaşif li zevi’l-‘ukûl ‘an vucûhi’l-Kâfil bi neyli’s-sûl, thk. Dr. Murtazâ b. Zeyd el-Mahatvarî el-Hasenî,   Mektebetu Bedr, San‘â 2000.
• Ahmed b. Yahyâ Hâbis (ö. 1061/1651), el-Envâru’l-hâdiyye li zevi’l-ukûli’l-Kâfil bi neyli’s-sûl.
• Ali b. Muhammed et-Taberî (ö. 1072/1661 Yaklaşık), Kitabu şifâi ğalîli’s-sâil ammâ tahammelehu’l-Kâfil, Mektebetu’l-Yemeni’l-Kubrâ, San‘â [t.y.].
• İbrâhim b. Muhammed b. Ahmed İzziddîn el-Müeyyedî (ö. 1083/1672), er-Ravdu’l-hâfil fî şerhi’l-Kâfil.
• Yahyâ b. Ahmed ‘Avvâd el-Esedî (ö.1106/1694), el-İsbâhu’z-zâhir li-zevi’l-‘ukûl, el-hâdî ilâ edilleti’l-kâfil bi-neyli’s-Sûl.
• Salah b. Ali (ö. 1100/1680), Şerhu’l-kâfil fî usûli’l-fıkh.
• el-İmâmü’l-Mütevekkil (ö. 1017/1609), Ta‘lîq ala’l-kâfîl fî usûli’l-fıkh.
• Hasan el-Cürmûzî (ö. 1101/1690), Nazmü metni’l-kâfil fî usûli’l-fıkh.
• Salih b. Ahmed b. Salih b. Ahmed el-Ensârî (ö. 1121/1709), el-‘İkdü’l-kâmil nazmü muhtasari’l-Kâfil.
• Hammûd b. Muhammed b. Abdullah Şefafüddîn (ö. 1417/1996), Muhtasar fi usûli’l-fıkh (minel Kafil).
• Murtazâ b. Zeyd el-Mahatvarî (ö. 2015), Şerhu muhtasar ‘alâ metni’l-Kafil.

Öne Çıkan Eserleri

• el-Kâfil bi Neyli’s-Sûl fî ‘İlmi’l-Usûl: thk. Murtaza b. Zeyd el-Mahatvarî, Mektebetu Bedr, San‘a 2001.
• Cevâhirü’l-Ahbâr ve’l-Âsâr el-Müstahrace min Lücceti’l-Bahri’z-Zehhâr.
• Behcetü’l-Cemâl ve Mahaccetü’l-Kemâl fi’l-Mezmûm ve’l-Memdûh mine’l-Hisâl fi’l-Eʾimmeti ve’l-ʿUmmâl: Kahire 1349.
• Teftîhu’l-Kulûb ve’l-Ebsâr li’l-İhtidâʾ ilâ Keyfiyyeti İktitâfi Esmâri’l-Ezhâr.
• el-Muʿtemed min Hadîsi Seyyidina’l-Mustafâ.
• el-Muhtasarü’ş-Şâfî fî ʿİlmeyi’l-ʿArûz ve’l-Kavâfî.