Mehmet Emin Şirvânî

Hayatı

Mehmed Emin Şirvani Kuzey Azerbaycan’daki Şirvan’da doğdu. Tahsilini müderris ve mutasavvıf olan babası Molla Sadreddin’den aldı. Kelâm, tefsir ve astronomi alanındaki bilgisiyle temayüz eden Molla Hüseyin Halhalî’den (ö.1014/1605) başta kelâm ve mantık olmak üzere birçok ders okudu. Şirvan yöresi Safevîler tarafından ele geçirilince Ehl-i Sünnet âlimlerine yapılan baskılar sebebiyle ailesiyle birlikte önce Halep’e, sonra Diyarbekir’e göç etti. Diyarbekir beylerbeyi Nasuh Paşa (ö. 1023/1614) onu kendine muallim tayin etti. Hüsrev Paşa Medresesi’nde müderrislik yaptı. Burada Şâfiîlikten Hanefî mezhebine geçti. Hac vazifesi için Mekke’ye gitti. Nasuh Paşa’nın sadrazam olması üzerine onunla birlikte 1020/1611 yılında İstanbul’a taşındı. İlmiyle I. Ahmed’in ve İstanbul’daki âlimlerin takdirini kazandı. el-Fevâidü’l-Hâkâniyye adlı eserini I. Ahmed’e takdim etti. İstanbul ve Edirne’de Selimiye Medresesi ve Selimiye Külliyesi Dârülhadis medreselerinde müderrislik, kadılık yaptı. Dersleri ilmiye ve kalemiyyenin önemli isimleri tarafından takip edildi. Bu yıllarda Sahn pâyesi aldı.

1024/1615 tarihinde Halep kadılığına getirilen Şirvânî ertesi yıl Mekke pâyesi aldı. Aynı yıl kendisine İstanbul kadılığı emekliliği ve Gemlik kazası arpalığı bağlandı. Şirvânî, 3 Zilhicce 1036 (15 Ağustos 1627) tarihinde vefat etti. Mezarı Üsküdar’dadır.

İlimler Tasnifi

Şirvânî’nin en önemli eserlerinden biri el-Fevâidü’l-Hakâniyye’dir. Kendi ifadesine göre Fahreddin er-Râzî’nin Câmiü’l-ulûm adlı eserinin etkisiyle Osmanlı’daki ilimler tasnifi eserlerinin ya da enmûzecü’l-ulûm literatürünün bir parçası olarak yazıldığı anlaşılmaktadır. İlimlerin tanımı, konuları, yararları ve meselelerinin ele alındığı bu eserler Osmanlı döneminde yaygın bir literatür oluşturur. Şirvânî bu eserinde ebced hesabıyla Ahmed isminin sayısal değeri olan elli üçe denk getirmek amacıyla eserinde elli üç ilimden söz etmiş, eserin tertibini de sultanın ordusuna göre yapmıştır. Mukaddime bölümünde ilmin tanımı ve tahlili ile ilimler sınıflamasından söz etmiştir. Eserinin birinci bölümünde on adet dinî ilimleri; ikinci bölümünde on iki adet Arap edebiyatına dair ilimleri; üçüncü bölümde otuz adet aklî ilimleri ve son bölümde ise siyaset bilimlerini incelemiştir. Bu haliyle ilimler kısmı Fahreddin er-Râzî’nin Câmiü’l-ulûm adlı eseriyle benzerlik gösterir. 

Mezhepler Tarihi

Şirvânî insanlar arasındaki ihtilafı, insanlığın tabii bir durumu olarak ele alır. Ona göre Allah’ın sünnetinin bir gereği olarak insanlar fırkalara ayrılırlar. Müslümanlar da bunun bir sonucu olarak çeşitli fırkalara ayrılmışlardır. Şirvânî, Fahreddin er-Râzî’nin Tahsîlü’l-hakk ve makaletü’l-halk adlı eserinin ikinci bölümünde yaptığı fırka tasniflerini esas almakla birlikte el-Milel ve’n-nihal kitaplarından da faydalanır. Şirvânî İslâm fırkaları içinde ele almadığı bir bölümde Sûfiyye’nin mülhidlerine özel başlık açmıştır. Onun Kadızâde ile mübahasesinden hareketle tasavvufa mesafeli durduğu çıkarılabilir. Nihâyet Şirvânî kurtuluşa eren fırka olarak Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat fırkasını gösterir.

Öne Çıkan Eserleri

• el-Fevâidü’l-Hakaniyye: haz. Ahmet Kamil Cihan vdğr., YEK, İstanbul 2019.
• Şerhu Ala Ciheti’l-Vahdeti li’l-Fenârî: Matbaa-i Amire, 1262; Matbaa-i Amire, 1271.
• Haşiye Ala Tefsiri’l-Beyzâvî: Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 51.
• Tefsiru Sureti Yasin: Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 314/3.
• Şerhu Kavaidi’l-Akaid li’l-Gazali: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1235.
• Risale fi Ma’rifeti’l-Mebdei ve’l-Mead: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3614/2.
• Haşiye Ala Dibaceti Şerhi’d-Devvanî li’l-Akaid: Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 752/2.
• Haşiye Ala Haşiyeti’l-Halhali Ale’t-Tehzib: Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 2264/6.
• Haşiye Ala Haşiyeti’l-Hüsamkati Ala İsaguci: Süleymaniye Ktp., Şehit Ali Paşa, nr. 1770/1.
• Talika Ala Haşiyeti’s-Seyyid Ale’ş-Şemsiyye: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1940.