İsâmüddîn İsferâyînî

Hayatı

Tam adı Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh el-İsferâyînî’dir. İsâmüddîn İsferâyînî ünvanı ve nisbesiyle anılır. 873/1468 yılında İsferâyin’de doğdu. Verdiği derslerle birçok âlimin ve devlet adamının yetişmesine vesile olan seçkin bir ulemâ ailesinden gelmekte olup soyu ünlü kelâm âlimi Ebû İshak el-İsferâyînî’ye (v. 418/1027) dayanır. İsferâyini’nin dedesi olan Arabşah da o dönemin meşhur âlimleri arasındadır. İlim tahsiline İsferâyin’de başlayan İsâmüddîn, sonrasında Abdurrahman Câmî’den dil, edebiyat ve belâgat ilmi tahsil etti. Tahsil hayatında iyi bir konuma gelen İsâmüddîn İsferâyînî dil, mantık, kelâm ve felsefe’ye dair verdiği derslerle büyük üne kavuştu ve nâmı birçok ilim merkezinde işitildi. Sonrasında bulunduğu Herat’ta çeşitli medreselerde dersler verdi. Devlet adamlarıyla arası açılınca, 926/1520 yılında Herat’tan ayrılıp Buhara’ya gitti ve orada derslerine devam etti. İtikadda Eş‘arî, amelde ise Hanefî mezhebini benimseyen İsferâyînî, daha önce hocası Abdurrahman Câmi vesilesiyle intisap ettiği Nakşibendi şeyhi Ubeydullah Ahrâr’ın kabrini ziyaret etmek maksadıyla Semerkant’a gitti ve 945/1538 yılında orada vefat etti.

Öğretisi

İsâmüddîn İsferâyînî, ilim serüveninde naklî ilimlerden ziyade dil, belâgat, kelâm, felsefe ve mantık ilmi gibi ulûm-u akliyyeye ağırlık vermiş ve bu sahalarda döneminin en meşhur alimleri arasında yerini almıştır. Eserlerinde araştırmacı bir karakter ortaya koyması ve farklı görüşleri değerlendirme süzgecinden geçirip eleştirmesi sebebiyle imam, allâme gibi; oldukça ince ve kapalı mevzuları kolaylıkla çözüme kavuşturması gibi maharetleri sebebiyle de muhakkık, müdekkik vb. ünvanlarla zikredilir olmuştur. İsâmüddîn İsferâyînî’nin bir diğer özelliği ise medreselerin müfredatlarında ders kitabı olarak belirlenen onlarca klasik eser üzerine şerh ve hâşiyeler yazması ve bu telifâtın ilim dünyasında büyük ilgi görmesidir. Üzerlerine şerh ve hâşiye yazdığı klasik metinlerin en meşhurları içerisinde Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı, Kazvînî’nin Telhîsü’l-Miftâh’ı ve hocası Molla Câmî’nin el-Fevâ’idü’z-Ziyâ’iyye adlı eseri vardır.

Öne Çıkan Eserleri

• el-Atvel (Hatîb el-Kazvînî’nin Telhîsü’l-Miftâh’ının şerhi): İstanbul 1284.
• Mîzânü’l-Edeb (fi’l-‘Ulûmi’s-Selâse: es-Sarf ve’n-Nahv ve’l-Belâga): İstanbul 1286, 1289.
• Hâşiyetü’l-‘İsâm ‘ale’l-Câmî: İstanbul 1235, 1256, 1320.
• Hâşiyetü’l-‘İsâm ‘alâ Şerhi’s-Sa’d ‘ale’l-‘Akâ’idi’n-Nesefiyye: İstanbul 1249, 1276, 1304.
• Şerhu Tehzîbi’l-Mantık ve’l-Kelâm.