İbrâhim b. Edhem

Hayatı

112/730 civarında bugünkü Afganistan sınırları içerisindeki Belh’te aslen Kûfeli bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldiği tahmin edilmektedir. Ailesinin oldukça zengin ve bazı kaynaklara göre Belh’in yöneticilerinden olduğu söylenir. Henüz ilk gençliğinde züht hayatına yönelmesini sağlayan birtakım tecrübeler yaşamış ve kendisiyle aynı dünya görüşünü paylaşan bir grup zahitle birlikte Belh’i terk ederek Irak-Şam bölgesine gitmiştir. Bu süreçte bazı ilim muhitlerine uğrayıp Muhammed b. Ziyâd, Mansûr b. el-Mu‘temir, Mâlik b. Dînâr, A’meş, Mukâtil b. Hayyân gibi muhaddislerden hadis aldığı bilinir. Hayatının büyük bir kısmını Şam’da geçirmesine karşılık helal rızık temini, şöhretten kaçınma, uzlet hayatı yaşama gibi çeşitli prensiplerle sürekli seyahat etmiş ve Bağdat, Mekke, Kûfe, Basra, Tarsus ve civardaki diğer şehirleri dolaşmıştır. Tasavvuf tarihçisi Ebû Abdurrahman es-Sülemî’ye göre ilk zahitlerden Şakîk-i Belhî (ö. 194/810), tarikatı, İbrâhim b. Edhem’den “ahzetmişti.” İbrâhim b. Edhem’in Şakîk’ten başka herhangi bir müridi tespit edilemese de benimsediği züht anlayışı, gittiği her şehirde geniş halk kitlelerinin ona ilgi göstermesine neden olmuş ve daha sonra bütün sûfî çevreler onu tasavvufun ilk ve en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul etmiştir. Hayatının son yıllarında Güney Anadolu’daki Bizans sınır boylarında (sugûr) çeşitli kara ve deniz savaşlarına katıldığı bilinmekte ve bu muhitte 161/777 (162/778 ya da 166/782) yılında “karnındaki bir rahatsızlıktan dolayı” vefat ettiği kabul edilmektedir. Bazı tarihçiler kabrinin Şam, Bağdat ya da Mısır’da olduğunu öne sürmüşlerdir. 

Öğretisi 

İbrâhim b. Edhem’in öğretisi, geçim için helal rızık kazanma ile münzevî bir hayat sürerek tevekkül anlayışını benimseme prensiplerini uzlaştıran bir züht anlayışını temsil eder. Kaynakların verdiği bilgilerde çeşitli şehirlere seyahat etmesinin temel nedeni, helal rızık temini olarak gösterilir ve el emeğiyle geçindiğini anlatan pek çok meslekle ilgilendiği belirtilir. Bu bakımdan İbrâhim b. Edhem, hicrî II. asrın başlarından itibaren tevekkül ve kesb (geçim için kazanç temini) arasında bir çatışma ve çelişki ilişkisi varsayan çeşitli bireysel tavırlara karşılık, mutedil bir züht ve tevekkül anlayışının savunucusu olmuştur. Bu anlayışını, helal rızıkla beslenmeksizin gerçek dindarlığa ve ahlâkî yetkinliğe erişilemeyeceğini anlatan ayet ve hadislere dayandırdığı anlaşılmaktadır.

İbrâhim b. Edhem’in anlayışında nefs, insan davranışlarındaki bütün kötülüklerin kaynağıdır ve dünya hayatının nimetlerinden uzaklaşmak, kişinin Allah ile dostluğa ve marifete ulaşmasını temin edecek yegâne yöntemdir. Ona göre dünyadan uzaklaşmak, Allah ile baş başa kalmak amacıyla sosyal hayattan geri durmayı gerektirir. İnsanlardan uzaklaşmak için kasıtlı olarak tahkir edilmesine neden olan pek çok davranışta bulunduğu aktarılır ki bu eylemleri Horasan’da teşekkül eden melâmet düşüncesinin ilk örneklerinden sayılır. İbrâhim b. Edhem’in benimsediği münzevi hayat tarzında marifete ulaşmak, zorunlu olarak, tövbe, murakabe ve tefekkürün sürekliliği gibi bireysel ve içe dönük dinî hayatın çeşitli biçimlerine dayanır. Bu tür nazarî bahislerdeki detaylı görüşleri bilinmese de İbrâhim b. Edhem, temel olarak, insanın bilgi ve eylemleri arasında bir irtibatın varlığını zorunlu görmektedir. Bu anlamda söz gelişi sınır boylarındaki savaşlara katılması, helal rızık temini kaygısından ileri gelir. Ona göre şehirler artık helal ticaret imkânı sağlamaktan yoksun oldukları için yapılacak en uygun iş, “şehirden uzaklaşarak” sınırda cihat etmektir. Bu nedenle onun düşüncesinde cihat etmek, nefis terbiyesinin en önemli aşamalarından birini teşkil eder. Tasavvufî bilgi ve yönteme dair bu ilk görüşler, ondan fragmanlar halinde nakledilmiş ve tasavvufu sistematik olarak ortaya koyan hicrî IV. asır müellifleri tarafından işlenerek “meşru” tasavvuf anlayışının örneklerinden biri olarak gösterilmiştir.   

Öne Çıkan Eserleri

• Müsnedu İbrahim b. Edhem ez-Zâhid: der. Ebû Abdullah Muhammed b. İshak b. Muhammed b. Yahyâ İbn Mende (ö. 395/1005), thk. Ebû Meryem Mecdî Fethi İbrâhim, Mektebetü'l-Kur'ân, Kahire [t.y.].