İbn’ül Baytâr

Hayatı

Endülüs’ün Mâleka (bugünkü Malaga) şehrinde dünyaya gelmiştir. Doğum yılı farklı kaynaklarda 1179, 1189, 1197 veya 1200 olarak gösterilmektedir. Babasının yanında ilk eğitimini tamamladıktan sonra İbnu’r-Rumiyye’den ilm-i nebatât (bitkibilim) derslerini almış, İber Yarımadası’nın güneyindeki arazilerde tıbbî – aromatik bitkileri toplamış ve drog (ecza) üretme tekniklerini uygulamalı öğrenmiştir. İlerleyen yıllarda el-Kütamî ve İbn Haccâc’dan hem ders almış hem onlarla birlikte çalışmıştır. 1219/1220 yılında, Afrika kıyılarını genellikle deniz yoluyla takip ederek yaklaşık 3 yıl süren bir yolculuktan sonra önce Güney Anadolu’ya, oradan İskenderiye’ye bir süre sonra da Şam’a geçti. Mısır ve Şam’da ders verdiği sırada pek çok öğrenci yetiştirdiği rivayet edilir. İbnü’l-Baytâr, 646/1248 yılında Şam’da vefat etmiştir.

Öğretisi

Öncelikle, İbnü’l-Baytâr’ın Ğafikî ile olan ilişkisi tam olarak aydınlatılamamıştır. Eserlerinde ele aldığı konulardan hareketle Max Meyerhof gibi isimler, İbnü’l-Baytâr’ın Ğafikî’den büyük oranda intihal yaptığını iddia etseler de bu konu henüz tam olarak ispatlanamamıştır. Şöyle ki, İbnü’l-Baytâr’ın, Ğafikî’nin eserinden haberdar olduğu bedihî ve kesindir, zira Câmi li-Mufredât isimli eserinde Ğafikî’nin ismi sık sık geçer. Aralarında yıl farkı sebebiyle öğrenci hoca ilişkisi yoksa bile İbnü’l-Baytâr’ün Ğafikî’yi derinlemesine okuyup özümsediğini ve eserine sık sık atıf yaptığını biliyoruz. İbnü’l-Baytâr’ı bitkibilim (botanik) için önemli kılan birkaç husustan birincisi, Endülüs’te doğup yetişmiş ve bitkibilimin ilk pratiğini kendi coğrafyasında yapmış olmasına rağmen, bir rıhle olarak ele alabileceğimiz Kuzey Afrika, Güney Anadolu, Doğu Akdeniz ülkelerine seyahati esnasında ilmini kat kat arttırmış olmasıdır. Bir diğer husus, klasik bilim tarihimizde gördüğümüz üzere, kendinden evvel gelmiş geçmiş bütün âlimleri (bilinebildiği kadarıyla) okumuş ve onlara eserinde yer vermiş olması sebebiyle esasında bugün bile İbnü’l-Baytâr’ı okuduğumuzda Dioscorides’in, Galenus’un, Ebû Bekir er-Râzî’nin, İbn Sina’nın, Ğafikî’nin ve daha nice âlimlerin aynı konuda neler öne sürdüğünü de görmüş oluyoruz. İbnü’l-Baytâr, modern anlamda bir hekimden ziyade bir bitkibilimci (botanikçi) ve bir eczacı olarak çalışmıştır. Türlü drogların ilaç olarak toplanması, muhafazaları ve kullanımlarının yanında aynı zamanda gıda olarak tüketilmeleri konusunda da oldukça objektif ve eleştirel metotlarla çalıştığını söyleyebiliriz. Sarton’a göre İbnü’l-Baytâr, Dioscorides ile modern bitkibilimin temellerinin atıldığı XVI. yüzyıl arasında gelmiş en önemli ve en büyük bitkibilimcidir. Zira 2300’den fazla başlık altında 1400 farklı drog listelemiştir ki bu listenin neredeyse 300 civarı tamamen kendi gözlemleri ve çalışmaları ile tespit edilmiş droglardır. Eserinde bir drogun Arapça isminin yanında Yunanca, bazen Latince, Farsça ve Berberice dillerindeki isimlerini de kullanması, gerçekte eseri farklı diller için de önemli kılıyorsa da, Batı’da gömesi gereken önemi vaktiyle göremediğini görmekteyiz. Bunun sebebini, Vernet, Arapça’dan Latince’ye tercümelerin XIII. yüzyıl ortasında nihayete ermesiyle ilgili olduğunu belirtir.

Öne Çıkan Eserleri

• el-Mufredât (Câmi li-Mufredâti’l-Edviyye ve’l-Ağziyye): nşr. M. A. Beydun, Te’lifu İbnü’l-Baytâr, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2001; nşr. L. Leclerc, Traité des Simples, 'Abd Allah ibn Ahmad al-Malaqi Abu Muhammad Ibn al-Baytar, Imprimerie Nationale, Paris 1877, 1881, 1883; Joseph von Sontheimer, Grosse Zusammenstellung über die Kräfte der bekannten einfachen Heil- und Nahrungsmittel, von Abu Mohammed Abdallah ebn Ahmed aus Malaga bekannt unter dem namen Ebn Baithar,  Hallberger’sche Verlagshandlung, Stuttgart 1840-842.
• Tefsîru Kitab Diyaskurîdus: nşr. Hilmi Abdulvahid Hadra, Kahire 1986; İbrahim b. Murâd, Beyrut 1989; Tunus 1990.
• el-İbâne ve’l-İ’lâm bimâ fi’l-Minhâc mine’l-Halel ve’l-Evham: Mektebetü’l-Harem el-Mekkî, Tıp, nr. 36.
• el-Muğnî fi’l-Edviyye el-Mufrede: Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3633.
• Mîzanü’t-Tabib: Uppsala, nr. 58.
• el-Ef’alu’l-Ğarîbe ve’l-Havassu’l-‘Acîbe.
• Risale fî Tedâvi’s-Sumûm.