Necmeddîn el-Kâtibî el-Kazvînî (675/1276), Hikmetü'l-ayn

Necmeddin el-Kâtibî’nin (ö. 675/1277) felsefe klasiği haline gelen eseridir. Kâtibî, olgunluk dönemi olan bu eserinin mukaddimesinde, daha önce kaleme aldığı el-‘Ayn fi’l-mantık adlı risalesini inceleyen talebeleri ve dostlarının buna fizik ve metafizik ilimlerinin de ilave edilmesini istemeleri sebebiyle bu eseri telif ettiğini ifade eder. Kâtibî eserinde, bu ilimlere dair diğer kitaplarda değinilmeyen genel kaideler ve inceliklere yer verdiğini de ayrıca belirtir.

Hikmetü’l-‘ayn gerek konu tertibi gerekse de müellifin eser boyunca takip ettiği yöntem bakımından özgün niteliklere sahiptir. Tasnif ve içerik bakımından Fahreddin er-Râzî’nin el-Mülahhas’ı ve hocası Esîrüddin Ebherî’nin (ö. 663/1265 [?]) Keşfü’l-hakâik’inin izlerini taşıyan eser, yaygın tasnifin aksine metafizik kısmı ile başlar. Kâtibî konuları ele alırken dikkatli ve yoğun bir dil kullanmaktadır. Meseleleri genelde lehte ve aleyhte delillerle birlikte inceleyen müellif, her iki yönde de sadece güçlü ve itibar edilen delillere yer verir. Bu yönüyle Hikmetü’l-‘ayn, müellifin mantık birikimini üst düzeyde ortaya koyduğu bir eser olarak değerlendirilebilir. Eserde mantıkî tutarlılık ve tüm ihtimallerin tüketilip tüketilmediği bakımından yapılan değerlendirmeler, bazı meselelerde musannifin maksadının ve felsefî tercihinin anlaşılmasını güçleştirecek seviyeye ulaşır. Bu çerçevede Hikmetü’l-‘ayn’ı Fahreddin er-Râzî’nin eleştirilerini de dikkate alan İbn Sînâcı bir metin olarak nitelemek mümkündür.

Kâtibî’nin felsefî birikimini en üst düzeyde yansıttığı bir eser olmasının yanı sıra eserin muhtasar oluşundan kaynaklanan kimi kapalı noktaların açıklığa kavuşturulması ihtiyacı, eser üzerine çok sayıda şerh, hâşiye ve talîk yazılmasına sebep olmuştur. Bu şerhler içerisinde musannifin talebeleri Kutbüddîn Şîrâzî’nin (ö. 710/1311) Kitâbu’l-Fevâid fî şerhi Hikmeti ‘ayni’l-kavâid’i ve İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin (ö. 726/1325) Îzâhu’l-makâsıd min Hikmeti ‘ayni’l-kavâid’i ile birlikte, şöhret bakımından esas metni gölgede bırakan Muhammed b. Mübârekşah el-Buhârî’nin (ö. 784/1382’den sonra) Şerhu Hikmeti’l-‘ayn’ı sayılabilir. Bunun dışında Muhammed b. Musa et-Tâlişî’nin (ö. 884/1479) İbn Mübârekşâh’ın şerhi etkisinde telif edilen ve Kutbüddin er-Râzî (ö. 766/1365) gibi sonraki dönem muhakkik alimlerinin de fikirlerine müracaat eden Şerhu Hikmeti’l-‘ayn’ı da önemlidir. İbn Mübârekşâh şerhi üzerine Seyyid Şerîf el-Cürcânî (ö. 816/1413) ve Mirzacan Habibullah el-Bağnevî’nin (ö. 994/1586) yazdığı haşiyeler rağbet görmüştür.

Bununla birlikte şerh ve haşiyelerdeki çeşitli meselelerin de dönem dönem müstakil çalışmalara konu olduğu görülür. Bu meseleler arasında en meşhur olanı, Kâtibî’nin ve şârih İbn Mübârekşâh’ın yönün (cihet) varlığı ile ilgili açıklamalarını değerlendiren Cürcânî’nin konu ile ilgili bir zorluk olarak aktardığı “aşağı yönün mevhum bir nokta olan merkez olduğu ve mevcut olmadığı” şeklindeki ifadeleridir. Bu mesele, başta Hocazâde (ö. 893/1488) olmak üzere pek çok Osmanlı âliminin bu konuyu müstakil risalelerde ele almalarına kaynaklık etmiştir.

İbn Mübârekşâh şerhi ile birlikte Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan bu muhtasar felsefe klasiği, İbn Sînâcı felsefenin XIII. yüzyıldaki ifadesi olarak değerlendirilmekte ve dönemin felsefî tasavvurunu hem içerik hem de yöntem bakımından örnekleyecek temsil kabiliyeti yüksek bir metin olarak öne çıkmaktadır. 

Mehmet Sami Baga