Bişr b. Mu‘temir

Hayatı

Bişr b. el-Mutemir’in, Bağdat’ta veya Kûfe doğduğu nakledilmektedir. Basra’ya giderek Vâsıl b. Atâ’nın arkadaşlarından Bişr b. Saîd, Ebû Osman ez-Zaferânî ve Muammer b. Abbad’dan i‘tizal düşüncesini öğrendi. Bu tahsil faaliyetinden sonra Bağdat’a dönerek daha sonraları Bağdat Mu‘tezilesi olarak adlandırılacak kendi okulunu oluşturdu. Bişr’in kelâm düşüncesi Ebû Musa b. Sabîh el-Murdâr, Sümâme b. Eşres, Ahmed b. Ebû Duâd, Ca‘fer b. Harb, Ca‘fer b. Mübeşşir gibi Bağdat Mu‘tezilesi kelâmcıları üzerinde etkili oldu. Bişr b. Mutemir aynı zamanda iyi bir şairdir. Câhiz, Bişr’in belâgat ilminin kurucusu olduğunu ve belâgat ilminin kaidelerinden ilk defa söz eden kişi olduğunu söyler. Bişr, 210/825 yılında vefat etmiştir.

Öğretisi

Bişr b. el-Mu’temir’in Mu‘tezile kelâmına yaptığı en önemli katkı, tevlîd teorisidir. Tevlîd, esas itibariyle “birtakım fiillerin ikincil fiilleri doğurması” anlamına gelmektedir. Buna göre birinin taşı atması esnasında taşta meydana gelen yuvarlanma (inhidâr), vurma esnasında meydana gelen elem; ölüm ânında meydana gelen rûh çıkması, vurma ve benzeri sebeplerle cildde meydana gelen morarma ve kızarma gibi renklenmeler; ortaya çıkan tatlar, kokular; benzer şekilde gözü açma sonucunda meydana gelen görme ve diğer bütün idrâkler, insanın fiillerinin sonucu olarak meydana gelen mütevellid fiillerdir.

Bişr b. el-Mu‘temir’in tevlîd teorisini geliştirmesinde kelâmcıların, fiillerin kökenine ilişkin araştırmaları etkili olmuştur. Zira onlar birtakım fiillerin doğrudan meydana geldiğini; ancak birtakım fiillerin ise böyle olmadığını gözlemlediler. Sözgelimi taşın atılması fiili, insan tarafından doğrudan meydana getirilen bir fiildi. Ancak taşın atılması sonucunda meydana gelen ikinci fiil, yani taşın atıldığı yöne gitmesi veya düşmesi doğrudan insan tarafından meydana getirilmiş değildi. Öyleyse bu fiilin fâili kimdi? Taşın kendisi mi, yoksa birinci fiili yapan insan mı? Bişr b. el-Mu‘temir bu sorunu çözmek için tevlîd teorisini geliştirerek insanın fiillerinin neticesinde meydana gelen bütün ikincil fiillerin yine insana ait olduğunu temellendirmeye çalıştı. Bişr’in tevlîd teorisinin temelinde: “Sebebin fâili müsebbebin fâilidir” ilkesi yatmaktaydı. Şu halde sebebi insan tarafından meydana getirilen bütün fiiller (müsebbeb) de insana aittir.

Tevlîd teorisiyle varlıkta birtakım fiiller ile onlardan doğan ikincil fiiller arasındaki sebeplilik ilişkisi kurulmakla birlikte, teori epistemolojiye de uygulanarak akıl yürütme ve akıl yürütmeden doğan bilgi arasında da sebeplilik ilişkisi kuruldu. Böylece nazarın bilgiyi tevlîd ettiği öne sürüldü. Aynı şekilde gözlerimizi açtığımız zaman meydana gelen idrâk gibi, fiillerimizden tevellüd eden şeylerin hepsinin sebepleri bizden kaynaklanan fiiller olduğu vurgulanarak idraklerin insanın fiili olduğu temellendirilmeye çalışıldı.

Bişr b. el-Mu‘temir, Allah’ın irade sıfatıyla ilgili yaklaşım biçimiyle diğer Mu‘tezile kelâmcılarından ayrılır. Bilindiği üzere Mu‘tezile kelâmcıları Allah’ın “mürîd” sıfatının fiilî sıfatlardan olduğunu söylerler. Ancak Bişr b. el-Mu’temir, Allah’ın ezelde de mürîd olduğunu düşünür.  Ancak ona göre Allah ezelde ma’siyeti değil tâatı murîddir. Böylece Bişr, Allah’ın (i) zâtından dolayı ve (ii) fiillerinden dolayı vasıflandığı iki tür iradesinin bulunduğunu düşünmektedir. Bununla beraber, Bişr’e göre Allah’ın zâtıyla nitelendiği iradenin masiyetlerle ilgisi yoktur. 

Öne Çıkan Eserleri

• Kitâb Te’vili Müteşabihi’l-Kur’an.  
• Kitâb el-Adl Kitâb ala Ashabi’l-Kader.
• Kitâb ala Dirâr fi’l-Mahlûk.
• Kitâb ala’l-Esamm fi’l-Mahluk.
• Kitâb el-İstitaa ala Hişâm b. el-Hakem.
• Kitâb et-Tevellüd ala’n-Nazzâm.
• Kitâb ala Kudaid fi’l-İstitaa.
• Kitâb et-Tevellüd ala’n-Nazzâm.
• Kitâb el-Vaid ale’l-Mücbire.
• Kitâb fi’l-Etfal, ale’l-Mücbire.
• Kitâb fi’l-Menzile beyne’l-Menzileteyn.
• Kitâb el-Küfr ve’l-İman.
• Kitâb er-Redd ala men ‘âbe’l-Kelâm.
• Kitâb er-Redd ale’l-Cühhâl.
• Kitâb er-Redd ale’l-Mülhidin.
• Kitâb er-Red ale’l-Havaric.
• Kitâb alâ Gülsüm ve Ashâbihi.
• Kitâb el-İmâme.
• Kitâb er-Redd ala Ebi’l-Huzeyl.
• Kitâb ala’n-Nazzâm.
• Kitâb er-Redd ale’l-Felâsife.
• Kitâb er-Redd ale’d-Dehriyyîn.
• Kitâb er-Redd alâ Haris el-Verrak fi’s-Sıfât.
• Kitâb er-Redd alâ Ehli’t-Tenasüh.
• Kitâb er-Redd alâ Ziyadi’l-Mevsilî.
• Kitâb et-Tevhîd. Kitâb Hudûsi’l-Eşya.
• Kitabu’l-Hücce fi İsbâti’n-Nebi.
• Kitâb fi’l-Kıtal Ali ve Talha.
• Kitâb İctihadu’r-Re’y.
• Kitâb er-Redd ala Ashâbi Ebi Hanîfe.
• Kitâb er-Redd ale’l-Müşrikin.
• Kitâb er-Redd ale’l-Mecûs.
• Kitabu’r-Redd ale’n-Nasara.
• Kitâb er-Redd ale’l-Yehud.
• Kitâb er-Redd ale’r-Râfiza.
• Kitâb er-Redd alâ Hişâm b. el-Hakem.
• Kitâb er-Redd ale’l-Mürcie.
• Kitâb er-Redd alâ Ebî Samir.
• Kitâb er-Redd ale’l-Havâric.
• Kitâb er-Redd ale’d-Dırâr.
• Kitâb er-Redd ala Hafs el-Ferd.
• Kitâb er-Redd alâ Ebî Halede.
• Kitâb er-Redd ale’l-Esamm.