Yâkut el-Musta'sımî

Hayatı

Çocukluğunda Rum’dan (rivâyeten Türk veya Rum asıllı olduğu ve Amasya’dan) Bağdat’a getirildiği (Peyman, s. 61), nisbesini sahiplendiği son Abbâsî halîfesi Musta’sım-Billâh tarafından satın alındığı kaydedilmiştir. Hadım (tavâşî) olan Yâkût, köle olarak girdiği sarayda halîfenin gözetiminde iyi bir eğitim gördü ve edebî ilimlerde kendini yetiştirdi. Evvelce merakı olduğu hat sanatına, o zamanda Musta’sım’ın nedimlerinden ve kütüphanesinin de başında olan büyük mûsikî âlimi Safiyüddîn Urmevî’ye intisâbı ile meşk aldı. Devrinin en büyük bir üstâdı olarak hayatta iken daha kabul gördü ve yarattığı yeni üslûbu bütün İslâm âleminde benimsendi. Onaltıncı asrın sonuna kadar devam eden üslûbu ile bütün hattatların örnek aldığı Yâkût’a Kıbletü’l-Hattâtîn denilmiştir. Bu muvaffakiyetinde en büyük âmil Halîfe Musta’sım’ın himâye ve teşvikleri olmuştur.  Onun en yakınlarından olmakla sarayında uzun bir zaman rahat ve varlıklı bir hayat sürmüştür. O devirde Bağdat’ın seçkin ilim ve sanat muhitlerinde bulunmuş, sanatı ve şahsıyla hürmet görmüştür. Abdulkadir Geylânî’nin hemdemi yakınlığıyla takdir ve muhabbetini kazanmış sohbetleriyle dikkati çekmiştir (Serin, s. 291). Hülâgû Han’ın 656/1258’de Bağdat’a girmesiyle karışan şehirde günlerini bir minareye gizlenerek geçirmiştir. Bundan sonra, Hülâgû Hân, Alâeddîn el-Cüveynî ve kardeşi Şemsüddîn’in himâyelerini gördüğü ve uzun yıllar sayısız eser verip, çokça talebeler yetiştirdiği ikinci devresi başlamıştır.

Öğretisi

Yâkût ismi ile, kendi devrinde bile künyeleriyle ayrılan ama yazılarıyla birbirine karıştırılan ünlü hattatlar da vardır. Yâkût el-Musta’sımî kendinden önceki birçok tavır, usûl ve anlayış ile aklâm-ı sitte yazılarının farklı tarzlarını bir dairede toplamış, birleştirmiş ve durultmuştur. Bilhassa kalem ağzının o zamana kadar mûtad kesilme tarzını değiştirmesi, meylini artırması ve kalem ağzını biraz daha etli bırakması gibi çok önemli ihtiraı, en başta yazı çeşitlerine yani aklâm-ı sitteye te’sir etmiştir (Serin, s. 81). Özellikle İbni Bevvâb’dan intikal eden kaidelere bağlı kalarak sadece harflerin yazılışları ve bitişmelerinden başka sanat tarafıyla kalem hakkını da ihtiva eden güçlü bir ekolü başlatmıştır. Yâkût’un üslûbunu İslâm ülkelerinde yayan ve hat sanatı tarihinde esâtiz-i seb’a diye anılan yedi büyük hattat, aklâm-ı sitte yazılarında sonraki devirlerde gelen hattatlara örnek olmuşlardır. XVI. yüzyılın sonuna kadar etkisi devâm eden Yâkût üslûbu, Osmanlı mektebinin zuhûruna da kapı açmıştır.

Yâkût’un eserleri devrinden bugüne dünyadaki en değerli kütüphane, müze ve koleksiyonlarda bulunmaktadır. Yazdığı Mushafların ve buna bağlı sûre ve cüzlerin yekûnu bine teşmil olunur. Hadis mecmuaları, dîvânlar, eş’ar, manzûm ve mensûr derleme risâleler sayısızdır. Bununla beraber onun hattını takliden ve Yâkût ketebesiyle de çok eser bilinmektedir ve hâlen bunların büyük bir kısmı tedkîke muhtaçtır. Lâkin hâlihâzırda onun ketebesiyle müze ve kütüphanelerde tesbit olunan eserlerinin fazlalığı onu birçok üstattan ayırmaktadır.

Yâkût’un istinsahları hakkında kaynaklarda geçen bilgilerden bazıları şöyledir: Kâtib Çelebi’nin Keşfü’z-Zunûn’unda geçen Risâle fi’l-hat adlı eseri ile Müstakîmzâde’de geçen, İbn Sînâ’nın eş-Şifâ’sı kayıptır. Bununla beraber onun, Ahbar ve Eş’ar ve Nevadir ve Fikir ve Hikem ve Vasaya Munteheba isimli risâleleri Süleymâniye Kütüphânesi’nde (Ayasofya, nr. 3765, 4306, 3764) mahfuzdur. Serin’in naklettiği ve tetkîk ettiği aynı isimli risâlesi British Library’de (Add. 23475), Ad’iyat al-al-eyyam el-Sab’a Chester Beatty Library’de (Ar. 4237), el-Hadıra adlı eser Washsington Gallery of Art’ta (nr.37.28) bulunmaktadır (Serin, s. 81). Ayrıca hat sanatı ve Yâkût üslûbunun inceliklerini ve yazı kudretini göstermesi bakımından çok önemli bir aklâm-ı sitte murakkası da Bibliothéque Nationale de France (Arabe 5961)’da muhafaza ediliyor.

Öne Çıkan Eserleri

Mushaflar ve Kur’ân cüzleri: Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., EH, nr. 22, 61, 76, 77, 78, 79, 80, 151, 127, 224, 226, 227, 228; Türk ve İslâm Eserler Müzesi, nr. 28, 328, 505, 507, 525; İstanbul Üniversitesi Ktp., nr.  A. 1673, 6674, 6680, 6734; Konya Mevlânâ Müzesi, nr. 15, 16; Kahire Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, M. nr. 20; Meşhed İmâm Rızâ Ktp., nr. 120, 121; Tahran Kütüphâne-i Saltanati, nr. 1; İran Bastan Müzesi, nr. 4277; Chester Beatty Library, nr. 15.1500, 15.1452; Bibliothéque Nationale de France’da, nr. Arabe 6068, 6616; Yale University Library’de, nr. Arabic 430.