Valilik

Vali, devlet başkanı tarafından merkez dışındaki vilâyet veya eyâletlere tayin edilen en üst düzey devlet memurudur. Komutan anlamına gelen emîr, vergi memurunu ifade eden âmil kelimeleri de valiyi ifade etmek üzere kullanılmıştır. Valiler sivil kökenli olabildikleri gibi askerî sahadan da gelebilmekteydi.

Mekke’nin fethini müteakip Attâb b. Esîd’in Hz. Peygamber tarafından şehrin valisi tayin edilmesi, İslâm tarihindeki ilk vali ataması olarak kabul edilir. Attâb’ın devlet bütçesinden maaşa bağlanması sonraki süreçte diğer valiler için örnek teşkil etmiştir. Yemen’e atanan Muaz b. Cebel’e Hz. Peygamber tarafından verilen ilk vali atama belgesinde (ahd/kitâb) yetki, görev ve sorumlulukları bildirilmişti. 

Hz. Peygamber döneminde ehliyet ve liyakate önem verilen vali atamaları sonraları siyasî çekişmelerin gölgesinde devam etti. Valilerin güvenilir olmasının yanında idarî-askerî yeteneklerine ve sorumlu olduğu bölgelerdeki insanlarla uyum sağlayabilecek kimseler olmasına dikkat edilirdi. 

Valilerin başta namaz kıldırmak, hutbe vermek, orduyu komuta etmek, gerektiğinde askerî seferlerde bulunmak, vergileri toplamak, maaşların ödenmesini sağladıktan sonra geri kalan parayı merkeze göndermek, imar ve iskân faaliyetlerinde bulunmak, adlî işlere nezaret etmek ve emrindeki asker ve polislerle güvenliği sağlamak gibi görevleri vardır. Zamanla valinin bazı görevleri, emrindeki diğer devlet memurlarıyla paylaştırıldı. Hâcib görüşmelerden, kâtip yazışmalardan, sâhibü’l-harâc vergilerin toplanması ve maaşların ödenmesinden, sâhibü’ş-şurta güvenlikten, kâdî adlî işlerden, sâhibü’l-berîd haberleşmeden ve muhtesib pazarların kontrolünden sorumluydu. 

İlk zamanlarda işlerini câmide yürüten valiler, bürokratik işlerin artmasıyla Râşid halifeler döneminden itibaren aileleriyle ikamet ettikleri valilik konaklarını (dârü’l-imâre) kullandılar. 

Valiler, başta sâhibü’l-berîd ve casuslar vasıtasıyla gelen istihbaratın yanı sıra halktan gelen şikayetlerle denetlenirlerdi. Mal varlıkları, harcamaları ve uygulamaları denetlenen hususlardı. Denetim sonucunda uyarı, para cezası (müsâdere), görev yeri veya görev değişikliği, azledilme, hapis veya idam gibi farklı cezalar uygulanabilmekteydi.

Hz. Peygamber, zikredildiği üzere vali atarken başta liyakat olmak üzere çeşitli hususlara dikkat etti. Büyük kabile ve bölgelere siyasî ve sosyal dengeleri gözeterek genellikle o bölgeye mensup kimselerden veya İslâm’a giren eski idarecilerden valiler gönderdi.

Hz. Ebû Bekir bu geleneği devam ettirdiği gibi genellikle Hz. Peygamber’in tayin ettiği valileri görevlerinde bıraktı.  Vefat edenlerin yerine ve fethedilen yerlere yeni valiler atadı. Hz. Ömer döneminde idarî birimler düzenlenmiş, valiliğin kurumsallaşmasına yönelik adımlar atılmıştı. Valiler sıkı bir şekilde denetlendiği gibi Hac mevsiminde Mekke’de onlarla toplantılar yapılmaktaydı. Hz. Osman döneminde vali atamaları tepkilere sebep olmuş, nihayetinde eyâletlerden gelen isyancı gruplar onu şehit etmiştir. Hz. Ali ise eyâletlerde sükûnet sağlanmadan valileri azlederek yeni valiler atamış fakat Muaviye ile mücadelesinde başarılı olamamıştır. 

Emevîler döneminde ise valiler elde ettikleri güçle özerk birer hükümdar gibi eyâletleri yönetmiş, kimi valiler uygulamalarıyla halifeler kadar şöhret kazanmıştır. Araplar arasından seçilen valiler, uyguladıkları sert politikalarla Emevîlerin yıkılışında etkili olmuştur.

Abbâsîler ilk dönemlerinde merkeziyetçi yapıya önem vererek valileri denetlemiştir. Araplardan ve özellikle hanedan mensuplarından valiler atamakla beraber mevaliden de valiler atayarak seleflerine göre daha kapsayıcı bir politika izlemiştir. Merkezi yönetimin zayıflaması, valilerin zamanla yerel devletler kurmalarına sebep olmuştur. 

Taşra idaresinin merkezi olan valilik diğer Müslüman devletlerde klasik dönem tecrübesi esas alınarak devam etmiştir. Büveyhî, Fâtımî ve Eyyûbîler, şehir valisini reîs olarak adlandırırken, Sâmânîler ve Selçuklular’da eyâletlerde en üst düzey idarî-askerî görevli amîd olarak adlandırılmaktaydı. Zamanla amîdin öneminin azalmasıyla yerini şahne/şıhne aldı.  Selçuklularda şehzadeler de melik unvanıyla eyâletlerde vali olarak görevlendirilirdi.

Osmanlılarda klasik dönemde eyâlet yöneticilerine beylerbeyi denildi. XVIII. yüzyıldan itibaren beylerbeyi yerine vali ifadesi kullanılmaya başlandı. XIX. yüzyıldan yıkılışına kadar devletin içinde bulunduğu duruma göre farklı tarihlerde kanunnâmelerle valilik ve eyâlet yönetiminde ilgili düzenlemeler yapıldı.

Valiler, halife ve yüksek devlet ricali gibi eyâletlerde ilim adamlarını ve sanatkârları himaye ederek kültür ve medeniyet alanına katkı sağlamaktaydı. İslâm siyaset düşüncesine dair metinlerde vali önemli bir yere sahiptir. Hz. Ali’nin Mısır’a vali olarak atadığı Eşter en-Nehaî’ye verdiği atama belgesi ile Abbâsî valisi Tâhir b. Hüseyin’in vali olarak atanan oğlu Abdullah’a görev ve sorumluluklarını hatırlatan siyasetnâme mahiyetindeki mektubu başta valiler olmak üzere tüm idareciler için rehber olabilecek yönetim ilkelerini içermektedir. İbnü’l-Mukaffa’ın Risâletü’s-sahâbe’si ile Edebü’l-kebîr ve’s-sagîr’i ve Maverdî’nin el-Ahkâmü’s-sultâniyye’si gibi birçok İslâm siyaset düşüncesi eserinde de valiler hakkında bölümler bulunur. Valilere dair müstakil eserler de olup Muhammed b. Yusuf el-Kindî’nin Kitâbü’l-vülât’ı Mısır’ın mahallî bürokrasinin yanı sıra siyasî-idarî açıdan valileri hakkında önemli bilgiler verir.