Rasathâne

Rasathâne, Arapça rasad/gözetleme ile Farsça hâne/ev kelimelerinin terkibinden oluşmaktadır. Arapça beytü’r-rasad ve marsad adıyla da anılmıştır. Rasathâneler; Ay, Güneş, gezegeneler ve sabit yıldızlar gibi gökcisimlerinin gelişmiş astronomik aletlerle düzenli gözlemlerinin yapıldığı; birçok astronom, matematikçi ve coğrafyacının çalıştığı, büyüklüğüne göre geniş bir kütüphaneye ve çok çeşitli astronomik aletlere sahip olan bir kurumdur.

Astronomik gözlemlerin tarihi Babil, Mısır ve Antik Yunan’a kadar gitse de o dönemlerdeki gözlemler kişisel çabalarla, açık alanlarda, küçük mekânlarda ve taşınabilir küçük gözlem aletleri ile gerçekleştirilmiştir. Dünya tarihinde sistematik ve düzenli gözlemlerin yapıldığı rasathâneler, Müslümanlar tarafından kurulmuştur. 

İslâm tarihi boyunca, bazı bilginlerin hususî olarak evlerinde veya evlerine yakın bir yerde küçük çaplı rasathâneler kurdukları bilinmektedir. Fakat en önemli rasathâneler sultanların himayesinde ve devlet desteğiyle kurulan resmî rasathâneler olmuştur. Çünkü bu rasathâneler gözlem yapılan bina, kullanılan aletler, çalışan astronomlar ile matematikçiler ve kaynak kullanımı açısından son derece kapsamlıdır. Büyük rasathânelerin malî ihtiyaçları sultanlar, devlet adamları ve zengin kimseler tarafından karşılanırdı.

İslâm tarihinde bilinen ilk resmî rasathâne, Halife Me’mûn döneminde (813-833) Bağdat’ın Şemmâsiye semtinde kurulmuştur. Şemmâsiye Rasathânesi (828) olarak bilenen bu rasathânede özellikle Güneş gözlemleri yapılmıştır. Şemmâsiye’deki gözlemler yeterli gelmediği için yaklaşık iki yıl sonra Şam’da Kâsiyûn dağında Kâsiyûn Rasathânesi (830) adıyla anılan başka bir rasathâne kurulmuştur. Kâsiyûn Rasathânesi, Şemmâsiye’den daha kapsamlıydı ve burada yıl boyu aralıksız devam eden Ay ve Güneş gözlemleri yapılmıştır. Dünya tarihinde sürekli gözlemlere ilk defa burada rastlanmaktadır. Bu iki rasathânedeki gözlemler neticesinde Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim öncülüğünde Zîc-i Şemmâsiyye (ez-Zîcü’l-Mümtehan) ismiyle bilinen astronomi cetveli hazırlanmış ve ekliptik eğimi bugünkü değere çok yakın bulunmuştur (23º 33' 00").

Halife Me’mûn ile başlatılan resmi rasathâneler daha kıt imkânlarla da olsa bazı hususi rasathânelerle devam etmiştir. Beni Musa kardeşler 840’lı yıllarda Bağdat ve Semerrâ’da, Mâhânî 853-866 yıllarında Bağdat’ta, daha sonra İbn Firnâs Kurtuba’da, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî evinin çatısında, Battânî 887-918 yılları arasında Rakka’da ve daha birçok âlim kendi özel gayretleriyle küçük çaplı rasathâneler kurmuşlardır.

Büveyhîler döneminde Rey (Fahrüddevle), Adudüddevle, Şiraz ve Bağdat Rasathâneleri kurulmuştur. Bunların içerisinde en önemli ve en kapsamlı olan Bağdat Rasathânesi (988), Şerefüddevle (salt. 983-989) döneminde Bağdat sarayının bahçesinde kurulmuş olanıdır. Abdurrahman es-Sûfî, Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Ebû Hâmid Ahmed es-Sâğânî ve Ebû Sehl el-Kûhî bu rasathânede çalışan âlimlerden en tanınmış olanlarıdır.

X. yüzyıldan sonra Mısır, Mağrib ve Endülüs’te de özel ve resmi birçok rasathâne kurulmuştur. Bîrûnî Kas’ta ve Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî kendi evinde özel rasathâneler kurmuşlardır. Fâtımî halifeleri Azîz-Billâh ve Hâkim-Biemrillâh’ın desteğiyle Mısır’da İbn Yûnus öncülüğünde çok sayıda gözlem yapılan Mukattam Rasathânesi kurulmuştur. Endülüs’te ise bilinen büyük çaplı resmi bir devlet rasathânesi yoktur. Câbir b. Eflah 1184-1196 yıllarında Sevilla Ulu Camii’nin minaresini rasathâne olarak kullanmıştır. Saîd el-Endelüsî öncülüğünde Tuleytula’da bir astronomi heyeti ve gözlem merkezi kurulmuştur. İbnü’z-Zerkâle burada uzun yıllar gözlem yapmıştır. Mecritî, İbnü’l-Gurbâlî ve Bitrûcî de özel olarak rasatlar yapan Endülüslü âlimlerdendir. 

Kâkûyîler hânedanının kurucusu Alâüddevle, 1023 yıllarında Hemedan’da bir rasathâne kurmuştur ve başına da İbn Sînâ’yı getirmiştir. İbn Sînâ talebesi Cûzcânî ile gözlemler yapmış ve bu gözlem sonuçlarını Dânişnâme-i ‘Alâî’de aktarmıştır.

Bilim tarihinde seçkin bir yeri olan İsfahan Rasathânesi (1074) Selçuklu Sultanı Melikşah tarafından kurulmuş ve başına Ömer Hayyâm getirilmiştir. Rasathânede güneş yılına dayalı Celâlî takvimi ile Zîc-i Melikşâhî hazırlanmıştır. Celâlî takvimi günümüzde kullanılan miladi takvimlerin esası olan Gregoryan Takvimi’nin sistemi ile aynı fakat ondan çok daha hassas ve doğru hazırlanmıştır. Muzaffer el-İsfizârî, Meymûn İbn Necîb el-Vâsıtî ve Ebü’l-Abbas el-Levkerî gibi birçok âlim bu rasathânede çalışmalar yürütmüştür.

İslâm tarihinde tam teşekküllü ilk büyük rasathânenin, İlhanlı hükümdarı Hülâgû’nün 1259’da kurduğu Merâga Rasathânesi olduğu kabul edilmektedir. Rasathânede hükümdar için yapılmış bir köşk; kütüphane, cami ve muhtelif hizmet binaları mevcuttu. Rasathânenin yürütücülüğünü Nasîrüddin et-Tûsî üstlenmiştir. Müeyyedüddin el-Urdî, Müeyyedüddin el-Mağribî ve Kutbüddîn-i Şîrâzî gibi astronom ve matematikçiler de burada çalışmıştır. Zîc-i İlhânî’nin (1271) astronomi cetvelleri buradaki gözlemler neticesinde hazırlanmıştır. Elde edilen gözlem sonuçları ölçüm aletlerine bağlı olarak çok hassas değerlere sahiptir. Vakıf gelirleriyle desteklenen ilk rasathâne olması hasebiyle bu rasathânenin ömrü uzun olmuştur. Gözlem faaliyetlerinin yanı sıra matematik eğitiminin de verildiği rasathânenin faaliyetleri 1339 yılına kadar sürmüştür. İlhanlı hükümdarı Gâzân Han’ın 1300’de inşa ettiği Tebriz Rasathânesi de anılmaya değerdir.

1420’de kurulan Semerkant Rasathânesi, 30 metre yüksekliğinde ve 46 metre çapında dairesel devasa bir büyüklüğe sahiptir. Rasathâneyi hem bir sultan hem bir âlim olan Uluğ Bey kurmuştur. Gıyaseddin el-Kâşî, Kadızâde-i Rûmî ve Ali Kuşçu burada uzun yıllar gözlem yapmışlardır. Gözlemler neticesinde İslâm dünyasında, Hint ve Avrupa kıtasında uzun süre etkili olan Zîc-i Gürgânî (Zîc-i Uluğ Bey) adlı astronomi cetvelleri ortaya çıkmıştır.

İstanbul Rasathânesi (1577) ise İslâm medeniyetinin son büyük rasathânesi olarak Sultan III. Murad’ın ve Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa’nın desteğiyle 1575 yılında İstanbul Tophâne’de inşasına başlanmış ve 1577’de faaliyete girmiştir. Rasathânenin yöneticiliğini Takıyyüddin er-Râsıd yapmış ve yaklaşık on beş astronom ile çalışmalar yürütmüştür. Ancak rasathâne, siyasî çekişmelerin etkisiyle kısa ömürlü olmuştur. 1577’de görülen bir kuyruklu yıldızla ilgili asılsız astrolojik yorumlar, veba salgının psikolojik etkileri ve Takiyüddin’i himaye edenler ile diğer devlet görevlileri arasındaki husumet sebebiyle rasathâne 1580’de yıktırılmıştır.

VIII. yüzyıldan XVI. yüzyıla değin İslâm dünyasında astronomi, coğrafya ve matematik sahasında yapılan çalışmalar bu disiplinleri daha sistematik bir hale getirmiş ve rasathâne kurumunu ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmalar sayesinde modern astronomi ve matematiğin temelleri atılmıştır. Müslümanları bu alanda çalışmaya sevkeden ana unsurlar; namaz ve oruç gibi ibadetlerin zamanlarını dakik bir şekilde hesaplamak, kıblenin tespiti, enlem-boylam değerlerini hesaplamak, hükümdarların astrolojik merak/talepleri ve kâinatı anlama isteği olarak sıralanabilir. Usturlap, kadran, güneş saatleri gibi birçok aletin geliştirilmesi ve daha hacimli üretilmesi bunların sabit bir mekâna taşınmasına gerek duyulmuş ve rasathâneler teşekkül etmiştir. Böylece modern rasathâne anlayışının ana konularını, işlev ve yöntemlerini belirlemiştir. Rasathâneler muntazam bir sisteme, idari ve ilmi kadroya, hassas aletlere ve sürekli maddi desteklere sahiplerdi. Rasathâne kurumu ve düşüncesi hakiki manada ilk defa İslâm dünyasında teşekkül ettiği gibi olgunlaşma dönemini de yine bu medeniyetin sınırları içerisinde tamamlamıştır. XVI. yüzyıl itibariyle de bu birikim Avrupa’ya intikal ederek modern gözlemevi ve astronominin doğuşuna zemin hazırlamıştır.