Mektep

Başta Osmanlı Devleti olmak üzere bütün İslâm coğrafyasında 18. asrın son çeyreğinden itibaren Batı standartlarına (usul-i cedide) göre eğitim vermek üzere kurulan yeni/modern okullar mektep, bu okulların oluşum ve gelişim dönemleri mektepleşme süreci olarak ifade edilebilir. Geleneksel din eğitiminin verildiği medreselerin karşısında kurulan bu yeni mektepler Batı literatüründe, bizzat devlet tarafından kurulup idare edildikleri için “devlet okulu”; din merkezli eğitimden farklılığını vurgulamak için “laik/seküler okul” ifadeleriyle tanımlanırlar. Geleneksel eğitim-öğretim anlayışında temel gaye “bilgi”nin dinî bir çerçevede öğretilmesi iken mektep sisteminde din dışı bir çerçevede ortaya çıkan (yeni) dünyevi ve pratik bilgilerin öğretilmesi temel amaç haline gelmişti. Mekteplerin yaygınlaşmasıyla birlikte medreseler, geleneksel bilme tarzı ve ulema sınıfı giderek eski merkezî yerini kaybedecek, Batı kaynaklı yeni kurumlar, yeni bilme tarzı devreye girecek ve yeni bir aydın sınıfı oluşacaktır. Böylece zihin çatallanması, kurumsal ikilikler, yeni/modern ilim, din, ahlâk, siyaset, iktisat, toplum ve medeniyet anlayışları ortaya çıkacaktır.

İslam dünyası hususen 18. asırla birlikte maruz kaldığı Batı Avrupa’nın siyasî-askerî (emperyalizm), dinî-içtimaî (misyonerlik) ve bilimsel-kültürel (oryantalizm) müdahaleleri ile başa çıkabilmek için yeni arayışlara koyulmuştu. Başlangıçta meselenin sadece askerî-teknik alanlardaki zafiyetten kaynaklandığı düşünülerek Batı tarzında askerî-teknik okullar açılmıştı: Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun (1775), Mühendishane-i Berrî-i Hümayun (1795), Mekteb-i Tıbbiye (1827), Mekteb-i Harbiye (1835). Ancak bunun yeterli olamayacağı kısa sürede anlaşılmış, Batı Avrupa’da neşet edip bütün dünyayı sarmaya başlayan modern-laik-kitlesel eğitimin Müslüman dünyaya aktarılma çabalarına girişilmişti: Rüşdiye (1847), Darulmuallimîn (1848), Mekteb-i Mülkiye (1859), Mekteb-i Sultanî (1868), Darulmuallimât (1870), İbtidaiye (1871), İdadiye (1872), Daruşşafaka (1873), Mekteb-i Hukuk (1880), Mekteb-i Ticaret (1883), Mekteb-i Aşiret (1892), Darulfünun (1900). Yeni mekteplerin idaresi ve denetimi için 1857’de Maarif Nezareti kurulmuş, ilmiye sınıfının elinde bulunan eğitim-öğretim ve ilim faaliyetlerinin mühim bir kısmı bu yeni nezarete aktarılmıştı.

Osmanlı mektep sistemi Tanzimat döneminde (1839-1876) devletin takip ettiği İttihad-ı Osmanî politikası neticesinde müslim-gayrımüslim bütün tebeaya “din dışı” alanda eğitim vermek üzere kurgulanmıştı. Ancak II. Abdülhamid devrinde (1876-1909) konjonktürel şartlar çerçevesinde İttihad-ı Osmanî siyasetinden kısmen vazgeçilmiş, İttihad-ı İslam politikası takip edilmeye başlanmıştı. Bu dönemde mekteplere imparatorluğun geleceğini kurtarma misyonu yanında, içeriğini ve istikametini siyasî merkezin belirlediği modern bir din ve ahlâk anlayışını yaymak mânasında anlaşılabilecek tashih-i akaid görevi de verilmişti. II. Abdülhamid mekteplerin kurumsallaşmasını ve ülke sathına yayılmasını sağladığı gibi bu okulları “dindar, modern ve kendisine itaatkâr” nesiller yetiştirebilmek için seferber etmiştir. Özü itibariyle din dışı bir alan olmasına rağmen mekteplere din dersleri ve İslâmî muhtevanın ilave edilmesi “din eğitimi” problemini ortaya çıkaracak, buna bağlı paradoks ve imkânlar belirecektir.   

II. Meşrutiyet’ten sonra medreseler muhteva ve zihniyet itibariyle mekteplere biraz daha yaklaştırılmış, ulema sınıfı biraz daha aydın sınıfına evrilmiş ve bu benzeşme ile beraber eğitim yapısındaki ikili yapı bütün problem ve aynı zamanda imkânlarıyla Cumhuriyet dönemine intikal etmiştir. 3 Mart 1924 tarihinde çıkan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eğitim yapısı birleştirilmekten ziyade eğitimin bir tarafı, yani medrese ve geleneksel bilme tarzı, dolayısıyla ulema sınıfı tamamen ortadan kaldırılmıştır. Bu mânada günümüzde resmî olarak sadece Türkiye’de medrese, geleneksel bilme tarzı ve ulema sınıfı tarihî ve kurumsal birikimini sürdürememekte, diğer İslam ülkelerinde medreseler ve ulema mektep eğitimi ile beraber yan yana faaliyetlerini devam ettirmektedir.