Trabzon

Doğu Karadeniz’in önemli bir liman şehri olan Trabzon, Değirmendere vadisinin Karadeniz’e ulaştığı yerin batısında Boztepe’nin eteklerinde kurulmuştur. Trabzon kelimesi ilk olarak, MÖ IV. yüzyılda Ksenofon tarafından kaleme alınmış Anabasis adlı tarih eserinde geçmektedir. Ksenofon’un verdiği bilgiye göre şehir Sinop’a bağlı olan Trapezus/Trapeza şehrini Sinoplular kurmuştur. Batı dillerinde Trapezunte, Trebizonde ve Trebizond geçen kelime İslam kaynaklarında Atrabazunde ve Tarabazunde olarak geçmektedir. “Masa” anlamına gelen Trapezus muhtemelen şehrin ilk kurulduğu dik yamaçlar üzerindeki Aşağıhisar kesimin coğrafî özellikleri ile ilgilidir.

Bir liman şehri olan Trabzon, ilkçağlardan itibaren devlet arası siyasi çekişmelere sahne olmuştur. Bir ara Perslerin hâkimiyetine giren şehir 331’de Büyük İskender’in idaresi altına girdi. MÖ III. Yüzyılın başında I. Mithridates’in kurduğu Pontus Krallığı kısa sürede egemenliğini bu gölgeye doğru yayınca VI. Mithridates Eupades döneminde devletin hâkimiyetine girdi. Birkaç defa Roma İmparatorluğu burada hâkimiyet kurma teşebbüsünde bulundu ve en son MÖ 63’de imparator Nero döneminde şehri idareleri altına aldılar.

Şehir, 257 yılında Got saldırısına maruz kaldı ve tahribata uğradı; fakat Romalılar tekrar şehri imar ettiler. Roma İmparatorluğu ikiye ayrılınca Trabzon Doğu Roma (Bizans) idaresine girdi. Şehir I. Konstantinos döneminde piskoposluk merkezi yapıldı ve bölgedeki yerel halkın Hristiyanlaştırma süreci başladı.

XI. yüzyılda Türk akınlarının hedefi oldu ve 1081 yılında Türk idaresine giren şehir kısa süre sonra tekrar elden çıktı. IV. Haçlı seferi sırasında İstanbul’da Latin idaresi (1204) kurulunca Trabzon’a kaçan Aleksios Komnenos burada kendisini imparator ilan etti ve Trabzon devletin merkezi oldu. Türkiye Selçukluları zamanında Sultan I. Alaeddin Keykubad oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’i Trabzon üzerine sevk etti. Hem denizden hem de karadan kuşatılmasına rağmen şehir alınamadı. Bir ara İlhanlıların nüfuzuna giren Trabzon, 1320’li yıllardan itibaren Türkmenlerin hedef alanına girdi. XIV. yüzyıldan itibaren Trabzon’un civarı özellikle de batı ve güney bölgeleri Türkmenlerin eline geçti.

Osmanlılar, 1442 yılında şehri kuşattı ise de alamadı. İstanbul’un fethinden sonra (1453) Trabzon Rum İmparatoru Kalo Ioannes Osmanlı Devleti’ne vergi vermeye başladı. 1456 yılında Şeyh Cüneyd önderliğinde Türkmenler Trabzon’a yürüdüler ise de alamadılar. 1461 yılında Fatih Sultan Mehmed şehri fethetmek için Hızır Bey’i donanmayla Trabzon’a gönderip keşif harekâtı yaptırdı. Ardından kendisi ordu ile Trabzon üzerine yürüdü. Denizden de kuşatılan Trabzon kısa süre içerisinde ele geçirildi. Trabzon’un ele geçirilmesi ile Trabzon Rum İmparatorluğu da tarihe karıştı. Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim, Trabzon’da yirmi dört yıl şehzadelik yaptı. Ayrıca şehri Çaldıran seferinde askerî üs olarak kullandı.

1810’da Ruslar sahilden Trabzon’a asker çıkarınca bu durum halk üzerinde büyük bir tedirginliğe sebep oldu. Mahallî âyandan Tuzcuoğulları Trabzon’u nüfuzları altına aldılar. Bölgedeki âyanları da yanına çekerek Trabzon’u ele geçirdi. Şehir yağma ve tahrip edildi (1816).

I. Cihan Harbi’nde Trabzon Ruslar tarafından işgale uğradı. Şehirdeki Türk halkın bir kısmı göç etmek zorunda kaldı. Rus işgalinin yanı sıra şehirdeki Rum ve Ermeni çeteleri de Müslüman halka yönelik saldırılarda bulunuyorlardı. Ayrıca yaşanılan iaşe sıkıntıları halkı zor duruma düşürmüştü. Rus orduları 24 Şubat 1918 tarihinden itibaren çekilmesinden sonra şehirden göç eden halk tekrar döndüler.

Trabzon, Osmanlı döneminin önemli ilim ve kültür merkezlerinden biridir. Şehrin fethinden bir yıl sonra (1462) Fatih Sultan Mehmed tarafından Fatih Medresesi’dir inşa edilmiştir. Diğer bir medrese ise Yavuz Sultan Selim tarafından 1514 yılında annesi Gülbahar Hatun adına yaptırdığı Hâtûniyye Külliyesi ve Medresesi’dir. Ayrıca İskender Paşa Medresesi (1529), Hamza Paşa Medresesi (1544), Zeytinlik Medresesi (1722), Pazar Kapı Medresesi (1752), Müftü Câmiî Medresesi (1753), Saraçzade Medresesi (1762), Çarşı Câmiî Merdesesi (1839) marûf olan medreseler idi. Bunların yanı sıra çok sayıda medrese mevcut idi.

Trabzon’da çok sayıda müderris, âlim, edip ve şair, sanatkâr ve devlet adamı yetişmiştir: XVI. yüzyılda Kanunî Sultan Süleyman’ın sütkardeşi Yahya Efendi (ö. 1572), Mahmud Rızaî Efendi (ö. 1579), Marûf Ârifî Efendi (ö. 1594), Ta’bî Muhammed Efendi (ö. 1552),  XVII. yüzyılda Hasan Mutavvelî Efendi (ö.1697), Nazmi Muhammed Efendi (ö. 1701), XVIII. yüzyılda Ali Satı Bey (ö. 1780), Hacı Hafız Şâtırzâde Ahmed Efendi (ö. 1786), Şâtırzâde Emin Efendi (ö. 1811), Trabzonî Şeyh Ahmed Dede (ö. 1776), Sa’dullah Enverî (ö. 1794), XIX. yüzyılda Abbas Efendi (ö. 1852), İsmail Hakkı Efendi (ö. 1864), el Hac Pir Mehmed Efendi (ö.1871 ), Hafız Mehmed Zühdî Efendi (ö. 1875), Emin Himi Efendi (ö. 1884), Hafız Mehmed Rasim Efendi (ö. 1885), XX. yüzyılda Mustafa Vehbî Efendi (ö. 1901), Mustafa Asım Efendi (ö. 1913), Mustafa Tevfik Efendi (ö. 1917), Süleyman Sırrî Efendi (ö. 1926).

Bugün Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunan Trabzon, I. Dünya Savaşı’ndaki Rus işgali nedeniyle gerilemişti. Ancak 1950’lerden sonra hem nüfus hem de ekonomik olarak gelişmeye başladı. Rize, Bayburt, Gümüşhane ve Giresun illeri ile çevrili olan şehrin nüfusu yaklaşık 770 bindir.