Tirmiz

Günümüzde Özbekistan’ın güneybatısında yer alan tarihi bir şehirdir. Amuderya nehrinin kenarındaki bu kale şehri için kaynaklarda Büyük İskender tarafından kurulduğu yazmaktadır. İslâm coğrafyacılarının o dönemde etrafı akarsularla çevrili diye bahsettiği Tirmiz şehri, muhtemelen Amuderya’nın menderesleriyle sarılmıştı. Şehir MÖ I. – MS I. yüzyıllarda Tirmiz Kuban Devleti daha sonra Hiyânîler, Kidârîler, Akhunlar ve yerel Türk idarecilerin kontrolü altına girdi.

VII. yüzyılda Emevîler zamanında fethedilen şehrin siyasî durumu diğer Orta Asya şehirlerinde olduğu gibi Horosan ve Mâverâünnehir’deki olaylara göre şekillendi. VII. yüzyıldan XIII. yüzyıldaki Moğol işgaline kadar Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Karahıtaylar, Gurlular ve Hârizmşahlar tarafından yönetildi. XIII. yüzyıldaki Moğol işgali sonrasında yağmalanan şehir, XIV. yüzyılda kuvvetlendirildiyse de XVII. yüzyılın ortasında Babürlüler tarafından tahrip edildi. Şehir XIX. yüzyıla kadar süregiden bir şekilde tahrip edildiğinden, Çarlık Rusya Özbekistan’ı ele geçirdiğinde Tirmiz şehrinin yerinde eski şehrin harabelerini bulmuştu. Eski şehir bugünkü Tirmiz şehrinin kuzeyinde havaalanının bulunduğu yerdedir, yeni şehir ise pamuk ve diğer sanayi ürünlerinin ziraatı için güneyde, Amuderya’nın verimli alüvyonlarının üstüne kurulmuştur.

Şehir İslâmiyet’le tanışmadan önce Budist bir halka ev sahipliği yapıyordu. Geçmişte Hindistan’dan gelen Budizm bu topraklarda çok uzun zaman kalmış, daha sonra İskender zamanında Yunanların etkisiyle bu inanış zayıflamıştı. VII. yüzyılda İslâmiyet’le şereflenen şehir bu nüfus yapısını Sovyetler zamanına kadar korumuştu. X. yüzyılda dünyanın en büyük ticaret ağlarından İpek Yolu’nun önemli duraklarından biri olan Tirmiz şehrinden kervanlar Hindistan’a ulaşıyordu, böylelikle şehir koridor görevini görüyordu. Bu hal İpek Yolu’nun önemini kaybetmesi ve XIX. yüzyıl sonrasında bölgede etkin olan Çarlık Rusya ile değişti. Özellikle Sovyetler zamanında Müslüman ülkeler üzerinde uygulanan nüfus politikalarıyla önemli miktarda Rus nüfus yerleştirilen şehrin kimliği değiştirilmeye çalışıldı. Aynı zamanda XX. yüzyılda Sovyetlerin Afganistan’a olan çıkarmalarında çoğu zaman Tirmiz şehri kullanıldı. Sovyetlerin yıkılması, Tirmiz şehrindeki karakolun NATO’nun denetimine geçmesi ve 2010 sonrasında Özbekistan’ın ülkedeki her türlü yabancı askerî üssü kapatması sonucunda Tirmiz sanayi, tarım, kültür ve eğitim yönleriyle ön plana çıktı. Bugün Özbekistan’ın en büyük nehir limanının Tirmiz’de olduğunu düşünürsek, şehrin geçmişte olduğu gibi Amuderya’dan çok büyük oranda faydalanmakta olduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde Surhanderya ilinin merkez ilçesi olan Tirmiz 145.000’i aşkın nüfusa sahip olup, şehirdeki en kalabalık gruplar Özbekler ve Tacikler’dir.

Tirmiz’de yaşamış önemli şahsiyetlere örnek olarak Kütüb-i Sitte’den  el-Câmiu's-Sahih müellifi, muhaddis Tirmizî, Hatmü’l-evliyâ ve İlelü’ş-şerî’a gibi eserleriyle ünlü sûfî Hakîm et-Tirmizî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin şeyhi Seyyid Burhânüddîn, ilk kelâmcılardan Cehm b. Safvân ve Hafs b. Sâlim, hadis alimi Hüsâmeddin es-Sağnakî, ilk sûfî müelliflerden Ebû Bekr Verrâk gibi isimleri zikretmek mümkündür. Şehrin bugüne kadar gelmiş önemli tarihi yapıları arasında, Tirmizşahlar Sarayı (XI-XII. yüzyıl), Hakîm et-Tirmizî Külliyesi, 1938’de arkeologlar tarafından fark edilen Kırk Kız Kalesi, Sultân-ı Sâdât Külliyesi (XI. yüzyıl), Ebû İsa et-Tirmizî’nin Türbesi (IX. yüzyıl), Zülkif (a.s) Türbesi, Carkorgan minaresi (XI. yüzyıl) bulunmaktadır.