Sarakusta (Zaragoza)

İber Yarımadası’nın kuzeydoğusunda yer alan en büyük şehirlerden biridir. Ebro Irmağı’nın bulunduğu vadi ile bu ırmağa dökülen Huerva ve Gallego nehirlerinin ortasında kurulmuştur. M.Ö. 24’te Roma İmparatoru Augustus tarafından İberler’a ait tarihi Salduba şehrinin kalıntıları üzerine kurulan şehir, kurucusuna izafetle Caesarea Augusta şeklinde anılmış ve bu isim zamanla Cesaragosta halini almıştır. İslâm hakimiyeti dönemindeyse Müslümanlarca Sarakusta şeklinde söylenmiştir. Şehrin günümüzdeki ismi olan Zaragoza, bu son halin İspanyollar arasındaki dönüşmüş biçimidir. Etrafını kuşatan surların beyaz mermerden olması sebebiyle şehir İslâm hakimiyeti döneminde “beyaz şehir” olarak da anılmaktaydı. Endülüs’te “Sarakustiyye” olarak isimlendirilen samur kürkleri, maden ve meyveleriyle meşhurdu. 

Sarakusta 95/714 yılında Musa b. Nusayr tarafından fethedilmiştir. Şehrin bulunduğu bölge, Endülüs sınır bölgelerinin Kurtuba’ya (Córdoba) göre mesafe ve konumu esas alınarak yapılan taksimatına göre “Yukarı Sınır” (es-sağrü’l-a‘lâ) olarak isimlendirilmekteydi. Endülüs’te merkezî otoritenin zayıf olduğu dönemlerde, bilhassa başşehir Kurtuba’dan uzak şehirlerde çok sayıda isyan çıktığı görülmektedir. Sarakusta da, Endülüs’ün fethinden itibaren çeşitli isyanların çıktığı yahut merkezî idareden koparak müstakil bir idare tesis etme teşebbüslerinin görüldüğü şehirlerden biri olmuştur. Endülüs Emevî Devleti’ne isyan halinde olan Hüseyin b. Yahyâ ve Süleyman b. Yakzân’ın teşvikiyle Charlemagne 161/778’de Sarakusta üzerine bir sefer düzenlemişti. Mülûkü’t-tavâif döneminde önce Tücîbîlerin idaresi altında bulunan şehir bir süre sonra Hûdîlerin hakimiyetine geçti. Bu emîrliğin güçlü bir siyasî yapıya sahip olmasının da sağladığı imkanla, dönemin önemli ilim merkezlerinden biri haline gelmişti. Zira Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışıyla birlikte, özellikle de Kurtuba’da yaşayan ilim adamları için güvenli bir sığınak olmuştu. Meşhur kıraat âlimi Ebû Amr ed-Dânî’nin Kurtuba’dan ayrıldıktan sonra bir süre Sarakusta’da bulunduğu bilinmektedir. Murâbıtlar Endülüs’e geçtikleri dönemde önceleri Hûdîleri yerlerinde bırakmışlarsa da 504/1110’da Murâbıtların kontrolüne girdi. Ancak bundan kısa bir süre sonra Sarakusta 512/1118’de Aragon Kralı I. Alfonso’nun eline geçti ve şehirde İslâm hakimiyeti son buldu.

Sarakusta’da Endülüs Emevî Devleti döneminden itibaren (756-1031) önemli ilim adamlarının yetiştiği ve ulema ailelerin oluştuğu görülmektedir. Tâbiîn neslinden Haneş b. Abdullah es-San‘ânî ve Ali b. Rebâh Endülüs’ün fethinden sonra Sarakusta’ya yerleşmiş ve burada vefat etmişti. Şehrin Kıble Kapısı Kabristanı’nda medfun oldukları bilinmektedir. Endülüs’te IV/X. yüzyılın önemli hadis âlimlerinden olup bu alana dair kaleme aldığı ed-Delâil fî garîbi’l-hadîs adlı eseriyle meşhur Sâbit b. Hazm es-Sarakustî (ö. 313/925), kendisi gibi dil ve hadis âlimi olan oğlu Kâsım (ö. 302/914) ve torunu Sâbit (ö. 352/963) buna verilebilecek örneklerden biridir. Ebü’l-Hasan Ali b. İbrahim es-Sarakustî gibi kişiler bu erken dönemde şehirde yetişen Müslüman bilginler arasında zikredilebilecek ilk isimlerdir. Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışının ardından Mülûkü’t-tavâif döneminde Hûdîlerin hakimiyeti altında bulunan şehir, bu emîrliğin ilim adamlarına son derece değer veren hükümdarlarının büyük etkisiyle önemli bir ilim merkezi haline gelmişti. Meşhur fakih Ebü’l-Velîd el-Bâcî (ö. 474/1081) bu dönemde Hûdîlerin hizmetindeydi. Gerek kendisi hayattayken, gerekse de vefatından sonra devam eden ders halkasıyla şehir çeşitli Endülüs şehirlerinde yaşayan öğrenciler için cazip bir ilim merkezi durumundaydı. Sarakusta, Endülüs’te özellikle felsefî ilimlerin geliştiği bir merkez olarak dikkat çeker. Diğer taraftan, Hûdî hükümdarları arasından ilimle meşgul olan kişilerin varlığı da son derece dikkat çekicidir. Hûdî hükümdarlarından Yûsuf el-Mü’temen’in el-İstikmâl fi’l-hendese adıyla telif ettiği eserin, Osmanlıların daha kuruluş yıllarında İznik Medresesi’nde okutulduğu bilinmektedir. İbn Tufeyl’in Endülüs’te kendi dönemine kadar yetişen ilk filozof olarak gösterdiği İbn Bâcce Hûdîler döneminde Sarakusta’da doğmuş ve –muhtemelen- şehrin düşüşüne kadar burada yaşamıştı. Endülüslü matematik âlimlerinden Saîd b. Fethûn da Sarakustalı idi. Yaşadığı dönemde Endülüs’ün en önemli hadis ve fıkıh âlimlerinden biri olan Ebû Ali es-Sadefî (ö. 514/1120) Sarakusta yakınlarında bir köyde doğmuş ve aralarında Ebü’l-Velîd el-Bâcî’nin de bulunduğu hocalardan ders alarak ilk tahsilini Sarakusta’da görmüştü. Endülüs’ün Hıristiyan sınırında yer alan önemli şehirlerinden biri olan Sarakusta’daki Hûdîlere ait zengin kütüphane, şehrin düşüşünden sonra Hıristiyanlar tarafından yapılan çalışmalara zemin sağlamıştır.

İslâm mimarîsinin Endülüs’ten günümüze intikal eden en güzel örneklerinden biri olan Elcaferiye Sarayı şehrin önemli eserlerinden biridir. Günümüzde İspanya’nın Aragon otonom bölgesinin merkezi olan şehir, gelişmiş sanayiye sahip olması sebebiyle XX. yüzyılın ortalarından itibaren İspanya’nın çeşitli bölgelerinden göç alarak büyümüştür. 2016 verilerine göre 702.426 kişilik nüfusuyla ülkenin en kalabalık beşinci şehri konumundadır.