Mardin

Mardin, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Güneydoğu bölgesinde yer almaktadır. Şanlıurfa, Diyarbakır, Batman ve Şırnak illeriyle komşu olan Mardin, Suriye sınırında bulunmakta olup kadim yolların geçiş güzergâhı üzerindedir. Şehrin ne zaman ve kim tarafından kurulduğuna dair kesin bir bulgu yoktur. Kelimenin menşeine dair farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte şehrin adı Süryânîce kaynaklarda Marde, Arapça kaynaklarda Mâridîn olarak aktarılmaktadır. Stratejik bir konumda yer almasına rağmen yazılı kaynaklarda şehrin adına IV. yüzyıldan itibaren rastlanmaktadır. Mardin, 19/640 yılında Hz. Ömer döneminde, bölgeye pek çok başarılı sefer düzenleyen İyâz b. Ganm (ö. 20/641) tarafından sulh ile ele geçirildi. Hz. Osman döneminde şehir, Suriye valisi Muâviye b. Ebû Süfyân’ın idaresi altına verildi. Bölgede Abbâsî otoritesi zayıflayınca önce Hamdânîler (293-394/905-1004) şehre hâkim oldu. Ardından Silvan merkezli Mervânîler, (373-478/983-1085) şehrin yönetimini elinde tuttu. Mervânîler, XI. yüzyıl boyunca Ukaylîlerle (380-489/990-1096) şehirde üstünlüğü sürdürmek için mücadele etmek zorunda kaldılar. Mervânî hâkimiyetine son veren Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, bölgeye Türkler’i iskân etti. Bu durum, bölgeyi yaklaşık üç asır boyunca idaresi altında tutacak olan Artuklular’ın (495-812/1102-1409) kurulmasına zemin hazırladı. Artuklular, zaman zaman Eyyûbîler’in, Anadolu Selçukluları’nın ve Moğollar’ın bölgedeki hâkimiyetini tanımak zorunda kaldılar. İki defa Timur tarafından muhasara edilen şehir, büyük tahribat yaşadı.

Artuklular’dan sonra başlayan Karakoyunlu (751-873/1351-1469) hâkimiyeti şehirde 835/1432 yılına kadar sürdü ve ardından Akkoyunlular (1340-1514) yönetimi ele geçirdi. Akkoyunlu idaresinde yaklaşık yetmiş yıl kalan Mardin, 913/1507 yılında Şah İsmâil tarafından işgal edildi. Osmanlılar’ın Mercidâbık (922/1516) zaferinden sonra Mardin, Diyarbekir vilâyete bağlı bir sancak oldu. XIX. yüzyılda yaşanan ufak çaplı birkaç isyan dışında Mardin, Osmanlı döneminde sukûnet içindeydi. Bu husus, tarım ve ticaretin artmasına neden olmuş bölgenin nüfusu da artış göstermiştir. Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra Mardin’de bir yabancı işgali yaşanmamıştır. Cumhuriyet döneminde de özellikle GAP ile birlikte tarım çeşitliliği ve verimliliği daha da artırılmıştır. Yatırımlar sonucunda günümüzde Mardin’in nüfusu 800.000’e yaklaşmıştır.

Mardin’in özellikle Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde imar faaliyetlerine sahne olduğu görülmektedir. Artuklular dönemine ait camiler arasında 552/1157 tarihli Silvan Ulucamii, 572/1176-77 tarihli Mardin Ulucamii, 601/1204-1205 tarihli Kızıltepe (Dunaysır) Ulucamii önemlidir. Hastahane, hamam, medrese ve camiden meydana gelen Emînüddin Külliyesi ile Necmeddin Külliyesi de söz konusu döneme ait iki külliyedir. Artuklular döneminde Mardin’de inşa edilen önemli medreseler arasında XII. yüzyılın üçüncü çeyreğine ait Hâtûniye Medresesi, Anadolu medreselerinin en erken tarihlisi olup günümüze ulaşmayı başarmıştır. XIII. yüzyılın ilk yarısına ait olan Sultan Îsâ (Zinciriye) Medresesi ile Şehidiye Medresesi de zikredilmelidir. Akkoyunlu yapıları arasında Hamza-i Kebîr Zâviyesi, Cihangir Bey Zâviyesi, Hamza-i Sagîr Zâviyesi ile Sultan Kasım Medresesi özellikle dikkat çekmektedir. Osmanlı dönemine ait yapılar arasında Kıseyri Camii, Reyhâniye Camii ve Şeyh Mehmed Dînârî Camii öne çıkmaktadır.

Mardin özellikle Ortaçağ’da meşhur âlimler yetiştirmiştir. Bunlar arasında hekim ve filozof yönüyle öne çıkan Fahreddin el-Mardînî (ö. 594/1198), matematikçi İsmâîl b. İbrâhîm el-Mârdînî (ö. 629/1232), matematikçi Cemâleddin el-Mardînî (ö. 809/1406) ile torunu ve matematik ve astronomi bilgini Sıbtu’l-Mardînî (ö. 907/1501) dikkat çekmektedir.

Mehmet Fatih Yalçın