Hemedân

Batı İran’da bir eyalet olup, aynı zaman da bu eyaletin merkez şehridir. Hemedân ismine ilk defa Asur çivi yazılı tabletlerinde rastlanılmaktadır. Burada Amadana şeklinde olan bu isim, Eski Farsça’da Hağmatana (Hangmatana), Elamca’da Agmadana, Heredotos’ta Agbatana, Batlamyus’ta Ekbatana, Ermeni kaynaklarında Ahmatan, Hemetan, Ahmedan ve Tevrat’ta ise Akmetada şeklinde geçmektedir. Yâkût el-Hamevî’ye göre bir diğer ismi de Sârû’dur. Hağmatana’nın Eski Farsça’da “toplantı yeri” veya “Medler kalesi” anlamına geldiği yönünde iki görüş bulunmaktadır. Farsça’da Hemedân şeklinde olan isim, Arap kaynaklarında Hemezân formunda geçmektedir.

Hemedân en erken dönemlerden itibaren Cibâl bölgesinin en önemli şehirlerinden biriydi. Cibâl bölgesi, batıdaki Mezopotamya düzlüklerinden doğudaki büyük İran çölüne kadar uzanan dağlık bölgedir. Bölge İlhanlılar döneminde Irak-ı Acem olarak adlandırılmıştır. Hemedân, Elvend dağı eteğinde Kuruçay, Abbâsâbâd ve Sûmîne ırmaklarıyla sulanan ve aynı ismi taşıyan bereketli bir ovada yer almaktadır.

Şehrin kuruluşu milattan önce VII. yüzyıla dayanmaktadır. Tarihî rivayetlere göre Med tarafından kurulan şehir, bu dönemde Ekbatana olarak ismiyle anılmaktaydı. Aynı zamanda başşehir olarak kullanılmaktaydı. Medler’in önemli imar faaliyetleriyle şehir gelişti ve daha da önem kazandı. Ahamenî hânedanından II. Kyros (M. Ö. 559-530) döneminde yazlık başşehir olarak kullanıldı. Büyük İskender’in Ahamenî saltanatına son vermesinin ardından şehir, Horasan’a doğru düzenlenen seferlerin üssüne dönüştü. Part (Arsaklı) hânedanın (M. Ö. 256-M. S. 214) zamanında da başşehir idi.

Sâsânîler döneminde gelindiğinde ise eski önemini yitiren şehir, Müslümanlar’ın zaferiyle sonuçlanan Nihâvend Savaşı’ndan (642) sonra İslâm hâkimiyetine girdi. Bununla birlikte şehir halkının isyan etmesi üzerine, Müslümanlar’ın hâkimiyeti kısa sürdü. Hz. Osman döneminde Cerîr b. Abdullah el-Becelî tarafından fethedildi (645). Fetihten sonra da Müslüman tarafından yeninden inşa edildi.

Abbâsî tarihinde el-Emîn ve el-Me’mûn kardeşler arasında yaşanan hilâfet mücadelesi esnasında uzunca bir süre kuşatma altında kaldı. X. yüzyılda şehre, Sâmânîler, Ziyârîler ve Büveyhîler ve Kâkûyîler hâkim oldular. Hemedân, genellikle başşehir olarak kullanıldı.  Ocak 1030 tarihinde Gazneliler, şehri Kâkûyîler’in elinden aldı. Ancak çok kısa süre sonra Kâkûyîler’den Alâ’uddevle Muhammed tarafından tekrar zapt edildi.

Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey döneminde Melik İbrâhim Yinal tarafından 1042 yılında ele geçirildi. Irak Selçuklu Sultanı II. Tuğrul (1132-34) tarafından başşehir yapıldı. Ardından da saray, medrese ve camiler inşa edildi. 1194 yılında Irak Selçuklu Sultanı III. Tuğrul’un Hârizmşâh Alâ’uddîn Tekiş’e karşı mağlup olmasından sonra Hârizmşâhlar tarafından ele geçirildi ve İldenizliler’den Kutluğ İnanç’ın yönetimine bırakıldı. 1221 yılında Moğol ordusu tarafından uzunca bir süre kuşatıldı. Nihayetinde şehri ele geçiren Moğollar, şehri tahrip ederek halkının büyük bir kısmını katletti. İlhanlılar döneminde hızlı imar faaliyetleriyle eski parlak günlerine geri döndü. İlhanlılar’dan sonra Celâyirliler ve Timurlular’ın eline geçti ve özellikle Timur’un seferleri sırasında çok fazla tahrip edildi. Ardından da Karakoyunlular ve Akkoyunlular tarafından yönetildi. 1469 yılında Akkoyunlu Uzun Hasan’ın oğlu ve Fâtih Sultan Mehmed’in damadı Uğurlu Mehmed Bey’in idaresi altındaydı. Sonrasında Safevîler ile Osmanlılar arasında birkaç defa el değiştirdi. Kanûnî Sultan Süleyman döneminde, Osmanlılar’a sığınan Safevî şehzâdesi Elkas Mirza tarafından zapt edildi (1548). 1588 yılında da Cigalazâde Sinan Paşa Hemedân civarını ele geçirdi.

XVIII. yüzyıldan sonra şehir, Osmanlılar ile Safevîler arasında birkaç defa el değiştirmiştir. Eyüplü Hasan Paşa’nın oğlu Ahmed Paşa idaresindeki Osmanlı kuvvetleri iki aylık bir kuşatmanın zapt edildi (31 Ağustos 1724). 1727 yılında Afganlı Eşref Şah, Ahmed Paşa’yı Hemedân’dan çıkarmayı başardı. Fakat Ahmed Paşa’nın tekrar gelebileceğini düşündüğü için 22 Eylül 1728 tarihinde Osmanlılar ile Hemedân Barış Antlaşması’nı yaptı, böylece Osmanlılar’ın haklarını tanımış oldu.

Hemedân, II. Tahmasb döneminde 2 Temmuz 1730’da Safevîler’in eline geçti. 16 Eylül 1731 tarihinde Irak Seraskeri Ahmed Paşa Korican’da II. Tahmasb’ın ordusunu mağlup ederek şehri yeniden ele geçirdi. Fakat 8 Ocak 1732 imzalanan antlaşmasıyla şehir, nihaî olarak İran’a idaresine verildi. I. Dünya Savaşı sırasında Rus ve İngiliz müttefik kuvvetleri tarafından işgal edildi. Savaş sonrasında da İngilizler tarafından İran’a bırakıldı.

Hemedân, tarihî eser bakımından oldukça zengin bir şehirdir. Ahamenîler, Medler ve Selçuklular döneminde çeşitli eserler bulunmaktadır. Baba Tâhir-i Uryân ile İbn Sînâ’nın türbeleri Hemedân’dadır. Ayrıca Hemedân’da yaklaşık 50 caminin olduğu bilinmektedir. Hemedân’ın medreseleri arasında Medrese-i Ahund Molla Ali, Medrese-i Dâmgânî ve Medrese-i Şeyh Ali Han Zengîne bulunmaktadır. Ayrıca Irak Selçuklu sultanı II. Tuğrul da bir medrese yaptırdığı bilinmektedir.

Hemedân’ın önemli âlim, edip ve şairleri arasında, Ebû İshâk İbrâhim b. Hüseyin el-Hemedânî, Abdurrahman el-Hemedânî, Bedîuzzamân el-Hemedânî, Ebû Saîd Yahyâ b. Zekeriyyâ el-Hemedânî, Ahmed b. Muhammed el-Kârî el-Musrâbâdî, Esîruddîn Evmânî, Hasan b. Ahmed el-Hemedânî, el-Emîr-i Kebîr Hemedânî, İbnü’l-Fakîh, Yûsuf b. Eyyûb el-Hemedânî el-Bûzencerdî, Fahruddîn-i Irâkî, Baba Tâhir-i Uryân, Muhammed b. Abdulmelik el-Hemedânî, Ebû Ahmed el-Mürrân b. Hameviyye el-Hemedânî, Abdülhamîd b. İsâm el-Hemedânî, Hâfız Ebü’l-Fazl Sâlih b. Ahmed el-Hemedânî, Müntecebüddîn el-Hemedânî, Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedânî, Aynulkudât el-Hemedânî, Kâdî Abdulcebbâr el-Hemedânî, Seyyid Ali Hemedânî gibi isimleri sayılabilir.

Günümüzde İran İslâm Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunan Hemedân, aynı isimli eyaletin yönetim merkezdir. Tahrân-Bağdâd ticaret yolu üzerindedir. Şehrin nüfusu, XIX. yüzyılda 20-40.000 arasında iken, bu rakam 2005’te 550.000’i aşmıştır. Hemedân Eyaleti’nin nüfusu ise 1986 yılında 1,5 milyonu geçmiştir.