Harran

Günümüzde Şanlıurfa’nın bir ilçesi olan Harrân, Ortaçağ’ın önemli bir siyasî ve kültür merkezidir. Harrân adının kökeni Akkadca’da “yol, yola çıkma ve kervan” anlamına gelen “harranu” kelimesine dayanmaktadır. Carrhae, Harana, Hârân ve Arrân gibi farklı şekillerde de anılmıştır.

Harrân, Ortaçağ’da el-Cezîre bölgesinin Diyâr-ı mudar kısmında Urfa’nın yaklaşık 45 km. güneydoğusunda yer almaktadır. Harrân’ın kuruluşuna dair anlatılan bir rivayete göre, tufandan sonra yeryüzünde Hz. Nûh’un torunlarından Kaynan tarafından kurulan ilk şehirdir. Şehrin tarihi M. Ö. 6000’lere kadar gitmektedir. Harrân, ilk defa M. Ö. II. binyılın başlarına ait Kültepe, Mâri ve Ebla tabletlerinde geçmektedir.

M. Ö. II. binyılın sonlarına doğru bölgeye Arap yarımadası kökenli Ârâmîler gelmiş ve bir ara Bit-Adini adıyla bilinen bir krallık tesis etmişlerdir. Harrân’ın idaresi, M. Ö. X. yüzyılın ikinci yarısında Asurlular’ın eline geçti. Daha sonra sırasıyla Medler, Keldânîler, Persler, Büyük İskender ve Selefkiler ele geçirdi. M. Ö. 137 yılından sonra Partlar (Arsaklılar) tarafından zapt edildi. M. Ö. I. asrın ortasında Roma hâkimiyetine girdi. Şehir, 238 yılında Sâsânî hükümdarı I. Erdeşîr tarafından ele geçirildi. 627 yılında Bizans İmparatoru Herakleios, bölgeyi toprakları arasına kattı.

Hz. Ömer döneminde 640 yılında İyâz b. Ganm tarafından ele geçirilen Harrân, el-Cezîre valiliğine bağlandı. Emevîler döneminde el-Cezîre bölgesi ve merkezi Harrân en parlak dönemlerinden birini yaşadı. Hatta artan öneminin neticesinde, Halife II. Mervân döneminde Emevî Devleti’nin başşehri oldu. Abbâsî ihtilâli ile Emevîler'in ortadan kaldırılması sonucunda Harrân da Abbâsîler tarafından ele geçirildi (750). IX. yüzyılın sonrasında bir süre Tolunoğulları tarafından idare edildi.

IX. yüzyılın sonlarına doğru Haleb ve Musul’un daha ön plana çıkmasıyla Harrân önemini kaybetti. Harrân, 937 yılında Hamdânîler’in idaresine geçti. Haleb hâkimi Sa‘du’d-devle el-Hamdânî’nin 991 yılında vefatından sonra, Harrân valisi Vessâb b. Sâbık en-Nümeyrî Nümeyrî hanedanının temelini attı. Harrân, 991-1085 yılları arasında Nümeyîler tarafından yönetildi. 1083 yılında Ukaylîler’den Haleb hâkimi Şerefu’d-devle Müslim b. Kureyş’in eline geçti. 3 yıl sonra Sultan Melikşâh şehre geldi ve buranın idaresini kendisine tâbi olan Şerefu’d-devle Müslim’in oğlu Muhammed’e verdi. 1089 yılında ise, Muhammed b. Müslim’in azledilerek şehrin idaresi Melikşah’ın nâiblerine bırakıldı. Sultan Berkyaruk döneminde Ukaylîler’den İbrâhim b. Kureyş tarafından yönetildi. 1093 yılına gelindiğinde Harrân, Sultan Alp Arslan’ın oğlu Tutuş tarafından ele geçirildi. Üç yıl sonra Büyük Selçuklu emîri Kürboğa tarafından ele geçirildi.

Haçlı seferleri ile bölgede kurulan Urfa Haçlı Kontluğu tarafından 1104 ve 1107 yıllarında olmak üzere iki defa kuşatılmış, ancak bir başarı elde edilememiştir. 1105 yılında Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan tarafından hâkimiyet altına alındı. 1109 yılında Büyük Selçuklu emîri Mevdûd b. Altuntegin Harrân’ı teslim aldı ve burayı Artuklular’dan Mardin hâkimi Necmeddin İlgazi’ye verdi. Daha sonra Zengîler’in Musul koluna bağlandı. 1146 yılında İmâdu’d-dîn Zengî’nin vefat etmesinin ardından Musul hâkimi I. Seyfeddin Gazi’nin, 1149 yılında ise Nûru’d-dîn Mahmûd Zengî’nin hâkimiyetine girdi. 1182 yılında Eyyûbî, 1235 yılında Türkiye Selçuklu hâkimiyetine girdi, ancak bir yıl sonra tekrar Eyyûbîler tarafından zapt edildi. 1260 yılında İlhanlılar’ın kurucusu Hülâgû tarafından ele geçirildi. Ayn-i Câlût Savaşı’nda Moğollar’ın mağlup olmasından sonra Harrân’ın idaresi Memlûkler’e geçti. Ancak kısa süreliğine de olsa İlhanlılar tarafından da yönetildi.

Harrân, XIII-XIV. yüzyıllarda civar bölgelerdeki göçebeler tarafından işgal edilip bir köy haline getirildi. 1400 yılı civarında Timur tarafından zapt edildi. 1403-1404 yıllarında Döğerler’in reisi Seyfu’d-dîn Dımaşk Hoca bölgeye hâkim oldu. 1406’dan sonra Memlûkler, Karakoyunlular ve Akkoyunlular arasında el değiştirdi. Osmanlılar, 1516 yılında Mercidâbık Savaşı’ndan sonra bölgeye hâkim oldular.

Harrân bilim tarihinde önemli bir yeri olan eski merkezlerden biridir. Eskiçağ’dan beri varlığı bilinen Harrân Okulu, özellikle VIII-IX. yüzyıllar arasında önemli bir ilim ve sanat merkezi olmuştur. Harrân’da matematik, felsefe, tıp ve astronomi âlimleri, Abbâsîler’in ilk döneminde tercüme ve telif hareketinde önemli rol oynamışlardır. Bu hareket sırasında pek çok eseri Yunanca ve Süryânîce’den Arapça’ya çevirmişler, yeni kitaplar yazmışlardır.

İslâmî dönemde dinî ilimlerin önemli bir merkezine dönüşen Harrân’da yetişen İslâm âlimlerinin bazıları şunlardır: Nadr b. Arabî, Ebu’l-Hasan Mahled b. Yezîd, Ali b. Îsâ el-Usturlâbî, Ahmed b. Abdu’l-melik, Ebû Katâde, Esed b. Furât, Ebû Arûbe, İbn Mâseveyh, İbn Hamdân, Hayât b. Kays el-Harrânî ve Takıyyüddin İbn Teymiyye.

Harrânlı tarihçiler arasında Sâbit b. Kurre, Sinân b. Sâbit, Ebû Arube Hüseyin b. Muhammed el-Harrânî, Ebu Amr es-Sülemî, İbnu’l-Harrânî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hasan el-Harrânî, Muhammed b. Abdullah el-Müsebbihî el-Harrânî, Ebu’l-Mehasin b. Selame b. Halife el-Harrânî, Ebu’s-Sena Hemmad b. Hibetullah el-Harrânî gibi isimler bulunmaktadır.

Harrân, Türkiye Cumhuriyeti döneminde Urfa’nın Akçakale ilçesine bağlı bir köy oldu. 1987 yılında ise ilçe merkezi haline getirildi. Bugün harabe halinde olan Harrân, üstü toprak kubbeli evleri ile ilgi görmektedir.