Hârezm

Hârezm veyahut Hârizm, Hazar Denizi’nin güneydoğusunda, Eski ve Ortaçağlar’da Mâverâünnehir’in batısında Ceyhûn (Amuderya) nehirlerinin Aral Gölü’ne döküldüğü bölgenin her iki tarafından bulunan bölgedir. Ayrıca XIII. yüzyıla kadar dilini koruyup burada yaşayan İranî kavmin isimdir. Fars dilinde “hâr (huvâr)” ve “rezm/rizm” kelimelerinin birleşmesinden oluşan Hârezm/Hârizm isminin kökeni hakkında farklı görüşler vardır. Hârezmliler’in bölgeye gelişinden sonra bu ismin verildiği, Hârezm dilinde et veya balık manasındaki “hâr”, odun anlamındaki “rizm/rezm” kelimelerinin meydana gelen “Hâr-rezm” ismiyle anıldığına dair rivayet bulunmaktadır. Bunun yanı sıra Farsça’da güneş manasındaki “hûrşîd” ve yemek anlamındaki “hûrden” kelimelerinden geldiği; keza kelimenin “Harrîler’in ülkesi” ile dağsız ve düzlük yapısında dolayı “savaşı kolay” anlamlarında olduğu da iddia edilmektedir.

Hârezm’in batısında Oğuz ülkesi, güneyinde Horâsân, doğusunda Mâverâünnehir, kuzeyinde yine Kıpçak bölgesi ve Aral Gölü bulunmaktaydı. Bölgenin Ortaçağ’daki başlıca şehir ve kasabaları arasında Ceyhûn nehrinin sağ tarafında yer alan eski başşehir Kâs, sol tarafında yer alan ikinci başşehir Gürgenç (Cürcâniye) ve bölgenin Moğol istilasından sonraki merkezi olan Hîve (Hîvak), Hezâresb, Dergân, Berkan, Kerder, Zemahşer, Cigerbend, Sedver (Sedûr), Kerderânhâs, Zerdûh, Ertehuşmisen, Derhâs, Beratigin, Çağmîn, Hâmcerd, Gâvhâne, Nevkefâğ, Medminiye ve Git yer almaktadır. Aral Gölü, birçok İslâm coğrafyacısı tarafından Hârezm Denizi ismiyle anılmaktadır.

Hârezm ile ilgili ilk kayıtlar, Heredotos’ta geçmektedir. M. Ö. VI-IV. yüzyıllar arasında Ahamenî hâkimiyeti altındaydı. Daha sonra Büyük İskender’in hâkimiyetine girdi. Müslümanlar’ın fethinden önce bölge “hârezmşâh” unvanıyla hüküm sürmüş ilk hânedan olan Afrigîler (305-995) tarafından yönetilmekteydi. İlk İslâm akınları, Emevîler döneminde başladı. 712 yılında Kuteybe b. Müslîm kumandasındaki İslâm orduları tarafından fethedildi. Ancak bölgenin idaresi Afrigîler’den Hârezmşâh Eskecemûk yerinde bırakıldı.

Abbâsî Halifesi el-Me’mûn döneminde (813-833) Hârezm hâkimleri Müslüman oldular. Bölge, X. yüzyılın başlarında Sâmânîler’in hâkimiyeti altına girdi. Gürgenç’in Sâmânîler’e bağlı valisi Ebü’l-Abbâs Me’mûn b. Muhammed hâkimiyet sahasını genişleterek Me’mûnîler (995-1017) hânedanını kurdu ve o da “hârezmşâh” unvanı aldı. XI. yüzyılın başlarında bölgedeki iç karışıklıkları fırsat bilen Gazneli Sultan Mahmûd, Me’mûnî hânedanına son verdi.

1017 yılında Sultan Mahmûd, bölgeye “hârezmşâh” unvanı verdiği Altuntaş el-Hâcib’i vali olarak atadı. Altuntaş ölümüne kadar (1032) Hârezm’i çok iyi yönetti, ancak halefi oğlu Hârun’un Gazneliler ile ilişkileri bozulunca Sultan Mes‘ûd, Cend Emîri Şah Melik’i onun üzerine yolladı. Şah Melik, 12 Şubat 1041’de Hârezm kuvvetlerini mağlup ederek Gürgenç’e girdi. 1043’te bu kez Selçuklular’ın liderleri Tuğrul ve Çağrı beyler Hârezm’e hâkim oldular. Sonrasında bizzat Selçuklular tarafından atanan valiler, zaman zaman hânedan üyeleri ve mahallî reislerin seçtiği valiler tarafından yönetildi. Sultan Berkyaruk döneminde (1092-1104) önemli emîrlerden Kodan ve Yaruktaş bölgeye müdahale ettiler. Sultan, Horâsân Valisi Habeşî b. Altuntak’ı bu iki emîri cezalandırmakla görevlendirdi. Habeşî her ikisini bertaraf ettikten sonra “hârezmşâh” unvanıyla Kutbuddîn Muhammed’i Hârezm valiliğine tayin etti (1097). Bu aynı zaman da 1097-1231 yılları arasında bölgeyi yöneten Hârezmşâhlar hânedanın kuruluşu manasına gelmekteydi.

Hârezmşâhlar döneminin en önemli olayı, şüphesiz Moğol istilasıydı. 1219 yılının sonlarına doğru Cengiz Han, Hârezm’i istilaya başladı. Alâ’uddîn Muhammed’in Moğollar’ın önünden kaçmasıyla Nisan 1221’de Gürgenç, Celâluddîn Hârezmşâh’ın 1231 yılında vefat etmesiyle de Hârezm’in tamamı Moğol hâkimiyetine girdi.

1227 yılında Cengiz Han’ın ölümünden sonra Hârezm’in yönetimi oğlu Cuci’ye bırakıldıysa da, onun ölümünden dolayı yönetim oğlu Batu Han’a geçti. 1256 yılında Hülâgû tarafından İlhanlı Devleti’ni kuruncaya kadar Horâsân ve İran, Hârezm valileri tarafından yönetildi. Hârezm, XIV. yüzyılda Sûfîler isimli bir hânedan kuran Kongrat Türkleri tarafından idare edildi. 1379 yılında bölge Timur tarafından ele geçirildi. 1405 yılında Timur’un vefat etmesinin arından, Özbek Şeybânîler ve Timurlular arasında birkaç defa el değiştirdi. 1460 yılında sonra Cuci ulusu hanları, Kongrat beyleri, Emîr Abdu’l-hâlik Fîrûz Şah ve Hüseyin Hatmî gibi mahallî hâkimler tarafından yönetildi. XVI. yüzyıldan itibaren önce Özbek Şeybânîler, daha sonra Hîve Hanlığı tarafından idare edildi. 1839 yılında Ruslar, Hârezm’e sefer düzenledilerse de başarısız oldular, ancak 1873 yılında bölgeyi tamamen ele geçirdiler.

Bölgenin “hârezmşâh” unvanlı Müslüman hükümdarları, âlim, şair ve edipleri himaye ederek, bölgenin zenginleri de medrese ve kütüphaneler yaptırarak ilim ve kültürün gelişmesini sağlamışlardır.

Hârezmşâhlar eliyle Hârezm’de ilmî ve edebî faaliyetler açısından da büyük bir ilerleme kaydedildi. Bu dönemde bölgede kurulan medreseler arasında vezir Nizâmülmulk Mes‘ûd b. Ali ile Sultan Alâ’uddîn Tekiş’in kurduğu medreseyi sayabiliriz. İslâm dünyasının tamamında olduğu gibi Moğollar’ın vurduğu ağır darbe bölgedeki ilim ve kültür hayatı tamamen bitirdi. Moğol istilasında pek çok âlim hayatını kaybettiği gibi bir kısmı da başka coğrafyalara göç etmek zorunda kaldı. İstilanın yıkıcı etkisi ilmî ve kültürel faaliyetler durma noktasına getirdi. İlmî ve kültürel faaliyetler Moğol istilasından sonra gelişen Hîve’de devam ettirilmeye çalışıldıysa da, bölge eski parlak günlerine hiçbir zaman kavuşamadı.

Hârezm, İslâm medeniyeti için oldukça önemli bir bölgedir. Bölge tarih boyunca pek çok önemli âlim, edip ve şair yetiştirmiştir. Bunlar arasında el-Bîrûnî, İbn Sînâ, Ebû Sehl, Abdu’l-melik es-Seʻâlibî, İbrâhîm el-Mervezî, Ebü’l-Fazl el-Kirmânî, Ebû Nasr Ahmed el-İsbicâbî, Ebû Mansûr el-Abbâdî el-Mervezî, Bahâu’d-dîn el-Hırâkî, Zeynu’d-dîn İsmâil el-Curcânî, Şerefu’d-dîn et-Tûsî, Zemahşerî, Şehristânî, Çağmînî, Fahru’d-dîn er-Râzî, Necmu’d-dîn-i Kübra, Muhammed b. Mûsâ el-Hârezmî, Ebû Bekir el-Hârezmî, Muhammed b. Ahmed el-Hârezmî, Ebû Bekir el-Berkânî, Reşîduddîn Vatvât, Muhammed b. Müeyyed el-Bağdâdî, Mutarrizî, Ebû Ya‘kûb es-Sekkâkî, Muhammed b. Ahmed en-Nesevî, Şemsüleimme el-Kerderî ve Hârezmli Tâcuddîn el-Kerderî’yi saymak mümkündür.

Rusya’daki 1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra Hîve Hanlığı’na son verildi. Önce 26 Nisan 1920 tarihinde Hârezm Halk Cumhuriyeti kuruldu. Sonrasında ismi, Hârezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak değiştirildi (5 Eylül 1921). 1924 yılında Hîve Hanlığı’nın doğusu Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne, batısı da Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne verildi. Günümüzde Özbekistan’ın idarî birimlerinden birini oluşturan Hârezm’in 1991 yılındaki nüfusu 1.068.500’dür.