Gazne

Bugün Afganistan sınırları içerisinde bulunan tarihî şehirdir. Asıl ismi, “hazine” manasına gelen Genzek olmakla birlikte, kaynaklarda Gazne, Gaznîn ve Gazneyn şeklinde geçmektedir.

Afganistan’ın doğusunda, Kâbil şehrinin 136 km. güneybatı mevkiinde bulunmaktadır. Şehir, aynı ismi taşıyan nehrin kenarında bulunmaktadır. Denizden 2200 m. yükseklikte bulunan müstahkem bir şehirdir. Gazne, aynı isimli eyaletin de merkezidir. Hindistan’a giden tek yol üzerinde bulunmasından dolayı stratejik bakımından önemli büyüktür. Bu nedenle de tarih boyunca Hindistan’a yapılan seferlerde üs olarak kullanıldı.

İslâm öncesi dönemi hakkında yeterli bilgilere sahip olmadığımız Gazne şehrinin tarihi milattan önceki dönemlere kadar gittiği tahmin edilmektedir. Gazne’nin ilk sakinlerini hakkında bilgi olmamakla birlikte, evvelâ Baktria Krallığı’nın egemenliği görülmektedir. Daha sonra sırasıyla Sakalar ve Yüe-çiler tarafından ele geçirildi. Yüe-çiler tarafından Afganistan’da kurulan dört yabguluktan biri, şehri içine almaktaydı. Ardından Akhunlar tarafından iki yüz yıl boyunca yönetildi. Bu devletin tarihe karışmasından sonra, şehir yerel yönetimlerin hâkimiyetine girdi.

İslâm’ın ilk üç asrında Gazne şehrinin tarihi oldukça karanlıktır. Gazne, Zâbulistan ve Kâbil ile birlikte 873 yılında Saffârîler tarafından istila edildi. Ancak onların şehirdeki hâkimiyet süresi bilinmemektedir. X. yüzyıla gelindiğinde şehir, Sâmânîler’in hâkimiyeti altına girdi. Sâmânî Devleti’nin hizmetinde bulunan Türk emirlerden Alptegin 12 Ocak 963 tarihinde Levîk hanedanından Ebû Ali (Ebû Bekir)’yi şehirden çıkartarak Gazne’ye hâkim oldu. Gazne, 963-1186 yılları arasında hüküm süren Gazneli hanedanın hem isim kaynağı hem de başşehri oldu. Gazne, Alptegin’in oğlu Ebû İshak İbrahim döneminde (963-966) Ebû Ali tarafından işgal edildi. Ancak Sâmânîler’den aldığı yardım ile büyük bir ordu kuran Ebû İshak şehri geri almayı başardı (965).

Gazneli Devleti’nin en parlak dönemi olan Sultan Mahmûd’ın saltanat yıllarında (998-1030) etkili bir rolü oynayan şehir, Hindistan’a düzenlediği seferlerde şehri üs olarak kullanıldı. Sultan Mahmûd, seferlerde elde ettiği ganimetler ile Gazne’yi yeniden inşa etti. Bunun sonucunda şehir, XI. yüzyılın başlarında Gazneli Mahmûd’un başşehri olarak meşhur oldu.

Gazneli Devleti’nin güç kaybetmesinin ardından halefleri Selçuklular’dan Sencer tarafından 1117 ve 1135 yıllarında şehri iki defa istila edildi. Selçuklular’ın ardından bölgede Gurluların hâkimiyeti başladı. Şehir, Gazneli Behrâm Şah döneminde Gurlu Alâuddîn Hüseyin tarafından 1150 yılında neredeyse tamamen yakılıp yıkıldı. Sonrasında kısa bir süre Oğuzlar tarafından yönetildi ancak Gurlu Muizzuddîn 1173 yılında şehre tekrar hâkim olmayı başardı. Muizzuddîn de Gazne’yi başşehir yaptı ve Hindistan’a düzenlediği seferlerde şehri üs olarak kullandı. XIII. yüzyılın başlarında şehir, Gurluların Türk kökenli emiri Tâcuddîn Yıldız, Delhî Türk Sultanlığının kurucusu Kutbuddîn Aybeg ve Hârezmşâh hükümdarı Celâluddîn Hârezmşâh tarafından kısa sürelerle yönetildi. Nihayetinden Cengiz istilasıyla Moğol idaresine girdi. Moğollar, Ögedey kumandasında Gazne’ye girerek şehri terk etmeyen halkı katlettiği gibi ve bazılarını da esir olarak beraberinde götürdü. 1221 yılında bu kez Gurlu Alâuddîn Cihansûz tarafından şehirde büyük bir tahribat yapıldı. Moğol ve Gurlu istilalarından sonra şehir eski canlılığını yitirdi.

Moğol istilasından sonra Çağataylılar bölgeye hâkim oldu. 1401 yılında Timur tarafından zapt edildi, idaresini torunu Pîr Muhammed b. Cihangir’e bıraktı. Timurlu idaresinin ardından Argun hanedanı tarafından yönetildi. 1504 yılında Babürlü hükümdarı Bâbür, Kâbil’i ele geçirdikten sonra Gazne’ye hâkim oldu. 1738’de Nâdir Şah tarafından ele geçirildi, ancak 1747 yılında Ahmed Şah Dürrânî tarafından hâkimiyet altına alındı. Böylece şehirde Afgan hâkimiyeti başladı. XIX. yüzyıla gelindiğinde şehir I. Afgan-İngiliz savaşı (1839-1842) sırasında İngilizler tarafından iki defa işgal edildi. 1979 yılında bu kez de S.S.C.B’nin tarafından işgal edildi ve sonrasında Sovyet-Afgan birlikleriyle Afgan mücahidleri arasında çarpışmalar yaşandı. 1981 yılında mücahidler kısa süreliğine şehre hâkim oldular.

Gazneli Sultan Mahmûd döneminde medrese ve kütüphaneler kurulması ve sarayında dönemin önemli âlim, edip ve şairlerini himaye etmesiyle şehri dönemin önemli bir kültür merkezi haline geldi. Sultan Mahmûd, 416/1025 yılında Hindistan’a düzenlediği Somnât seferi dönüşünde Arûs-i Felek Camii ile bir medrese yaptırdı. Kültür ve medeniyet alanında da en parlak devrini Gazneliler zamanında yaşadı. Sultan Mahmûd, Gazne’de inşa ettirdiği Mescid-i Gazne’nin yanı başında bir medrese ve kütüphanede de inşa ettirdi. Burası nadir, meşhur ve kıymetli kitaplarla doluydu. Bunun yanı sıra Dâru’l-Ulûm isimli bir medrese daha yaptırdığı kaynaklarda zikredilmektedir. Gazne şehrinin önemli âlim, edip ve şairler arasında el-Bîrûnî, Ferruhî, Muhtârî-i Gaznevî (Ebû Ömer Sirâcuddîn Osman b. Ömer Gaznevî), Senâî-yi Gaznevî (Ebü’l-Mecd Hâkim Mecdûd b. Âdem), Ruhanî (Ebû Bekir b. Muhammed Ali Gaznevî), Menuçehrî Dâmegânî, Unsurî, Eşref-i Gaznevî, İmâdî-i Gaznevî, Seyyid Hasan-i Gaznevî, Şihâbu’d-dîn Ebü’r-Recâ Şah Ali Gaznevî, Abdurrab b. Mansûr el-Gaznevî, Ömer b. İshâk el-Gaznevî, Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî gibi isimler sayılabilir. Gazneli dönemi tarihçileri Utbî, Gerdizî ve Beyhakî şehirde yaşayan önemli şahıslardandır.

Günümüzde Gaznî olarak bilinen şehir, Afganistan İslâm Cumhuriyeti’nin yönetimi altındadır. Başkent Kâbil’in ardından eski önemini kaybetmiş vaziyettedir. Şehir, aynı zamanda Gazne vilayetinin merkezi olup Kâbil-Kandehar yolu üzerinde bulunmaktadır. Ayrıca Afganistan’ın en önemli ticaret ve sanayi merkezlerinden de biridir. 2019 yılı verilerine göre Gazne’nin 270 bin nüfusu bulunmaktadır.