Cürcân

Cürcân şehri Hazar denizinin güneydoğu köşesinde Gülistan vilayetinin batısında yer alır. Elbruz sıra dağlarının eteklerinde kurulan Cürcân, Horasan sınırları içinde yer almasına rağmen, Moğollar döneminde Mâzenderân (Taberistan)’a ilave edilmiştir. İran’ın diğer şehirlerinde pek rastlanılmayan nemli hava ve sık bitki örtüsü Cürcân’ı diğer yerleşimlerden farklı kılmış, sahip olduğu bereketli topraklar sebebiyle eski dönemlerde yoğun bir nüfusa sahip olmuştur.

Şehrin ismi Cürcân veya Gürgân olarak kaynaklarda geçmektedir. Farsçadaki Gürgân isminin kaynağı, şehri kurduğu söylenen efsanevi İran kahramanı Gürgîn’den geldiği rivayet edilir.

Şehrin tarihi oldukça eski dönemlere dayanmaktadır. İslam öncesi dönemde Sâsânî hakimiyetinde olan şehir, bu dönemde önemli bir konumda idi. Halife Hz. Ömer zamanında gerçekleştirilen İslam fetihleri sırasında ise mahallî bir hükümdar tarafından yönetilmekle beraber, asıl iktidar Türklerin elindeydi. Cürcân’da gerçek anlamda İslam hakimiyeti ancak Emevî Halifesi Süleyman b. Abdülmelik zamanında kurulabildi. Emevîler zamanında şehir yeniden inşa ettirildi. Bu dönemden sonra Cürcân aynı adı taşıyan eyaletin merkezi oldu. Abbâsîler döneminde ağırlıklı olarak mahallî hanedanlar tarafından idare edildi. X. yüzyılda sırasıyla Ziyârîler, Sâmânîler ve Büveyhîler’in hâkimiyeti altındaydı. 1035’de Gazneliler’in kontrolüne giren şehir, daha sonra 1041 tarihinde Selçuklular tarafından ele geçirildi. Şehir, Selçuklu sultanı Sencer tarafından imar edildi. Şehrin idaresi Selçuklular döneminde Ziyârî ve Bâvendî gibi yerel hanedanların elindeydi. 1267 yılında Cürcan, Moğol istilasına uğrar ve harabeye dönen şehirde binlerce insan öldürülür. 1393 yılında da Timur tarafından harabeye çevrilmiştir.  İslâm coğrafyacıları şehrin XIV. yüzyılda harabe halinde olduğunu ve burada çok az sayıda insanın yaşadığını, onların da genelde mutaassıp Şiiler olduğunu söylemişlerdir.

IX-X. yüzyıllarda şehir her çeşit ürünün elde edildiği bereketli topraklarla ve kuzeyden gelen ticaret kervanlarının uğrak yeri olmakla meşhur ve mâmur bir belde idi. XIII. yüzyıl coğrafyacıları, Cürcân’ı zengin, bol ürün alınan ve ipekçiliğiyle meşhur bir şehir olarak tanıtır.

Şehir, günümüzde İran İslam Cumhuriyeti Devleti’nin sınırları içerisinde yer almaktadır.  Bugün birkaç harabe dışında Cürcân’dan hiçbir eser kalmamıştır. 1960’ta 30.000 civarında olan nüfusu hızla artmış, 2011’de 329.536 olmuştur.

Cürcânlı ya da Cürcan’da bir dönem bulunmuş meşhur âlim ve şairler arasında muhaddis Ebû Nuaym Abdülmelik el-Cürcânî; edip, şair, Şâfiî fakihi ve kâdîlkudât Ebü’l-Hasan Ali b. Abdülazîz el-Cürcânî; Hârizmşahlar döneminin ünlü hekim ve cerrahı İsmâil b. Hasan el-Cürcânî; meşhur Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi Seyyid Şerif el-Cürcânî; coğrafyacı, tarihçi, edip ve seyyah Yâkût el-Hamevî; şair Fasîh-i Cürcânî; Arap dil bilgini ve edebiyat nazariyatçısı Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahmân b. Muhammed el-Cürcânî; Cürcan’ın şehir tarihi hakkında yazdığı Târîhu Cürcân adlı eseriyle ünlü tarihçi Sehmî; fıkha dair Hizânetü’l-ekmel adlı eseriyle tanınan Hanefî fakihi Ebû Abdullah Yûsuf b. Ali b. Muhammed el-Cürcânî; Vîs ü Râmîn adlı mesnevinin yazarı şair Fahreddin Es‘ad el-Cürcânî gibi isimleri örnek olarak zikretmek mümkündür.