Kâdılkudâtlık

“Kadıların kadısı” ya da “baş kadı” gibi anlamlara gelen kâdılkudâtlık Abbâsîler döneminde ihdas edilmiş önemli bir adlî kurumdur. Kökenlerinin Sâsânî devlet geleneğine dayandığı iddia edilse de İslâm medeniyetinin bir ürünü olarak kabul edilmesi daha doğrudur. Bu kurumun ilk yöneticisi, ünlü Abbâsî halifesi Hârûnürreşîd (slt. 786-809) tarafından 170/786 yılında bu göreve atanmış olan Ebû Yûsuf’tur (ö. 182/798). Ebû Yûsuf, Hanefî mezhebinin kurucu imamı olan Ebû Hanife’nin en yakın öğrencilerindendir. Bu durum Hanefî ekolüne mensup kadıların Abbâsî hukuk sisteminde daha fazla yer almasına sebep olmuştur. Bu konuda yapılan araştırmalar özellikle ilk dönemlerde atanan kadıların önemli bir kısmının bu mezhebe mensup olduğunu göstermektedir.

Kâdılkudâtlık kurumu ilk dönemlerde Abbâsî devlet teşkilatı içerisinde halifenin hukuk danışmanlığı gibi bir statü kazanmıştır. İlerileyen zamanlarda daha güçlü bir idarî statü elde eden kurumun birçok görevli ile birlikte sistemli bir yapıya kavuşması uzun zaman almıştır. Görev yapan kâdılkudâtlar halife adına devletin tüm kaza işlerini yürütür, farklı bölgelere atanan kadılar da kâdılkudâtın nâibi kabul edilirdi.

Bu kurumun Abbâsî adalet teşkilatı içerisinde en önemli görevi kadıların denetimi, atanması ve azledilmesi olmuştur. İslâm devlet anlayışında kadıların atanması konusunda tek yetkili halife kabul edilmiştir. Halifeler bu yetkiyi zaman içerisinde kâdılkudâtlara devretmişlerdir. Devletin adalet teşkilatının en üst seviyedeki görevlisi olan kâdılkudâtlar halife/devlet başkanı ya da bürokrasi üzerinde de çok etkili olmuşlardır. Bu açıdan iyi bir örnek, Abbâsî halifelerinden Me’mûn ve Mu’tasım dönemlerinin önemli bürokratlarından olup, İslâm dünyasında çok ciddi olayların kapısını aralayan “Mihne Olayı”nın baş aktörlerinden sayılan Ahmed b. Ebî Duâd’dır. Devlet içerisinde önemli bir güç kazanan Ahmed b. Ebî Duâd halifeler üzerinde de son derece güçlü bir nüfuza sahip olmuş, kâdılkudâtlık kurumunun bürokraside etkili bir yere gelmesini sağlamıştır.

İslâm medeniyetinin birçok alanda sistemli bir hale geldiği X. yüzyılda kâdılkudâtlık da kurumsal açıdan önemli bir ilerleme kaydetmiştir. Ayrıca Şâfiî ekolüne mensup kâdılkudâtlar da atanmaya başlanmıştır. Diğer taraftan Abbâsî halifeliğini hâkimiyeti altına alan Büveyhîler dönemi (945-1055) devlet kurumlarının önemli itibar kaybına uğradığı bir dönemdir. Bu dönemde devletin içerisinde bulunduğu ekonomik sıkıntılar gerekçe gösterilerek Abbâsî halifesine geçimini sağlayacak kadar maaş tayin edilmiş, kâdılkudâtlık ya da sâhibüşşurtalık gibi önemli makamlar para karşılığında iltizam usulü kiralanmıştır. Bu dönemde, atama menşurunu halifenin onaylamaması sebebiyle meşruiyet kazanmayan kâdılkudâtın verdiği tüm kararlar daha sonraki kâdılkudât tarafından yeniden hükme bağlanmıştır. Bu da halifenin onayı olmadan kâdılkudâtların atanmasının mümkün olmadığını göstermektedir.

Abbâsî devleti içerisinde önemli bir yer tutan kâdılkudâtlık kurumuna diğer İslâm devletleri de kendi idârî mekanizmaları içerisinde yer vermiştir. Bu açıdan ilk örneklerden birinin Fâtımîler olduğu söylenebilir. Bu devlet içerisinde önemli bir yere sahip olan ve birçok kritik görevi yürüten kâdılkudâtın pozisyonu sürekli olarak zayıflatılmaya çalışılmıştır. Bu da kurumun artık devlet hiyerarşisinde güçlü bir yer tuttuğunu ve yok sayılamayacağını göstermiştir. Kâdılkudâtlık kurumu bundan sonraki dönemlerde Zengîler, Eyyûbîler, Anadolu Selçukluları, Memlükler gibi birçok devlette kendisine yer bulmuştur. Endülüs’te ise Bağdat’ta ortaya çıkan kâdılkudâtlıktan farklı olarak kâdılcemâa ismi benzer görevi yürüten kadı için kullanılmıştır. Ancak daha sonraki dönemlerde Endülüs’te kâdılkudâtlık makamının da oluşturulduğu kaynaklarda belirtilmektedir.

İslâm devletlerinde bizzat halife/sultan tarafından atanan kâdılkudâtlar genellikle devletin yönetim kademesine hâkim olan mezhepten atanmıştır. Bunun göze çarpan istisnalarından biri ise Memlüklerdir. Memlükler İslâm toplumunda yaygın olan dört amelî mezhep (Hanefîlik, Şâfiîlik, Mâlikîlik ve Hanbelîlik) mensuplarına hizmet vermek üzere her birinden birer kâdılkudât tayin etmişlerdir. Bu durum İslâm hukuk anlayışının zenginliğini ve gücünü gösteren önemli bir hamledir.

Kâdılkudâtlar genellikle devletin başkentinde otururlardı. Özellikle XIII. yüzyıldan itibaren kâdılkudâtlık devletlerin idari yapılanması içerisinde yer alan büyük eyaletlerde de var olan bir kurum haline gelmiştir. Böylelikle ilk dönemlerde sadece bir tane olan kâdılkudât sayısı önemli bir artış göstermiş, hatta ilmî açıdan bir üstünlük pâyesi olarak da kullanılmaya başlanmıştır.

Kâdılkudâtlar ilk dönemlerde bizzat halife tarafından atanırdı. Halife değiştiği zaman ise görevi kendiliğinden düştüğü için atamanın yenilenmesi gerekirdi. Kâdılkudâtların kadılarla ilgili görevleri dışında, halife bulunmadığında ya da halife tarafından görevlendirildiğinde mezâlim mahkemesine başkanlık etmek, vakıfların denetimini yapmak, para basımını denetlemek, eğitim kurumlarını düzenlemek, halifenin mazbatasını hazırlamak ve devlet erkânının katıldığı törenlerde hazır bulunmak gibi vazifeleri bulunmaktaydı.