İbn el-Hanbelî

Hayatı

Halep’te doğup büyüyen ve orada eserlerini meydana getiren İbn el-Hanbelî’nin hayatı hakkında bilgiler oldukça sınırlıdır. Kendisiyle ilgili en çok vurgulanan husus, ilmiyle şöhret bulmuş bir ailede dünyaya gelmesidir. Bu yüzden ilk tahsilini babasından ve amcasından almıştır. Diğer hocalarını saymak gerekirse, Kur’an ilimlerini Ahmed b. el-Hüseyin el-Bâkiziyyi el-Hanefî’den, belâgatı Ahmed el-Hindî’den, hadisi Muhammed b. Şa’bân ed-Deyrûtî’den öğrendi. Ayrıca Miknâsî’nin Nüzhetü’l-elbâb fî ilmi’l-hisâb’ını Muhammed el-Hanâcirî’den; ilm-i hey’e hakkındaki Çağmînî’nin metnini Veliyyüddin eş-Şirvânî’den; sarf, nahiv, aruz ve mantığı Ali b. Muhammed el-Haskefî el-Musulî’den; fıkıh ve sarfı Abdurrahman b. Fahru’n-Nisâ’dan; tefsiri de Seyyid Îsa es-Safevî’den okudu. Şimdiye kadar sadece Halep tarihi ve Arap dili ile ilgili çalışmaları günyüzüne çıkartıldığından akademik çevrelerce daha çok bir tarihçi ve dilci olarak tanınır. Bununla birlikte el-Hanbeli’ye çok çeşitli alanlarda yetmişin üzerinde eser nisbet edilmektedir. Bu eserler tıptan tarıma, matematikten divan edebiyatına, tefsirden hadise, fıkıhtan edebiyata, mantıktan ferâize kadar birçok alanı ihtiva etmektedir.

Tüm yaşamını ilmî faaliyetlere vakfeden müellif sadece eserler ortaya koymakla kalmamış birçok dikkate değer öğrenci de yetiştirmiştir. Bu öğrencilerin bir kısmını Dürrü’l-Habab fi Tarihi ‘Ayâni’l-Haleb adlı eserinde zikretmiştir. En meşhurları İbn Beylûnî, İbnu’l-Minkâr el-Halebî, Muhammed b. Mes’ud eş-Şirâzî ve Muhammed et-Tebrîzî eş-Şâfii şeklinde sıralanabilir. Son olarak, Haleb’de önce müderris daha sonraları da başmüderris olarak görev yaptığını, vefatından onyedi sene evvel h. 954’de hacı olduğunu ve bir dönem Dımeşk’e giderek orada da çeşitli dersler verdiğini belirtmek gerekir. 971/1563 senesinde Halep’te vefat eden el-Hanbelî, Sâlihler Mezarlığı’na defnedilmiştir.

Öğretisi

el-Hanbelî, matematik alanında günümüze ulaşan dört eser telif etmiştir. İlki İbnü’l-Hâim’in Nüzhetü’n-Nuzzâr adlı hesap kitabının şerhidir. Aslında eser üzerine halihazırda yapılmış şerhler bulunmasına rağmen müellif bu şerhlerin yeterli açıklıkta olmadığını düşündüğünden yeni bir şerh yazmıştır. Hesâb-ı Hindî hakkında olan eser mukaddime ile başlar ve burada 1’den 9’a Hint rakamları ile ondalık konumsal sayı sistemi tanıtılır. İlerleyen bölümlerde tam ve kesirli sayılarla temel hesap işlemlerinin yapılışı geniş bir şekilde açıklanır. Üç fasıldan oluşan hâtimede sırayla “dört orantılı sayı” ve “keffât” teknikleri ile problemlerdeki bilinmeyenlerin nasıl bulunacağı gösterilir, hemen ardından farklı türdeki problem örneklerinin bu yöntemlerle çözümü anlatılır.  

Bu hesap kitabının hemen ardından uygulamalı geometri olarak tercüme edebileceğimiz ilm-i mesâha hakkında bir eser telif etmiştir. Bu eseri esasında Gunyetu’l-hussâb fî ilmi’l-hisâb adlı genel matematik kitabının mesâha bölümünün şerhidir.

Şerh olarak telif ettiği diğer bir eseri hesâb-ı hevâî hakkındadır ve üç kısım ile bir hâtime üzerine düzenlenmiştir.

Günümüze ulaşan son matematik çalışması da hendesî bir mesele hakkındaki 6 varaklık risalesidir.

Matematik eserlerinin tamamı birlikte değerlendirildiğinde özellikle “hindî” ve “hevâî” hesap türleri üzerinde yoğunlaştığı, ikincil olarak da hesabın mikdâr üzerindeki uygulaması olarak nitelenebilecek mesâha ilmini tercih ettiği söylenebilir.

Öne Çıkan Eserleri

• Durru’l-Habâb fi Tarihi ‘Ayâni’l-Haleb: nşr. Mahmud Hamad el-Fahûrî ve Yahya Zekeriyye Abbara, Vizârat es-Sekâfe, Dımeşk 1973.
• Mehâyilu’l-Milâha fî Mesâil: Biblioteque Nationale, nr. 2474. (Cemâleddin Vâsıtî’nin Gunyetü’l-Hussâb fî İlmi’l-Hisâb’ının mesâha bölümünün şerhidir).
• Ref’u’l-Hicâb an Kavâidi’l-Hisâb: Dâru’l-Kutub, Riyâda, nr. 557/4. (Şeyh Ebû’l-Latif el-Hısnkeyfî’nin Muhtasar fi’l-Hisâbi’l-Hevâi’sinin şerhidir).
• Tezkira men Nesiye bi’l-Vasati’l-Hendesî: Oxford, I, 967/3.
• Uddetü’l-Hâsib ve Umdetü’l-Muhâsib: Dâru’l-Kutub, Felek-Riyâda, nr. 4301/1; Dâru’l-Kutub, Riyâda, nr. 557/1. (İbn Hâim’in Nüzhetü’n-Nuzzâr fî İlmi’l-Gubâr’ının şerhidir).
• Nûru’l-İnsân fî İştikâk Lafzu’l-İnsân: Chester Beatty, nr. 4544.