Halep Ulu Camii

Halep Ulu Cami, sur içinde Antakya kapısı ile Halep kalesi arasındaki bölgede bulunmaktadır. Yapının bulunduğu muhit kadim yapı stoğunun yoğun olduğu bir mahalledir. Bu yapı stoğunun büyük bir bölümünü de ticari ve dini yapılar meydana getirmektedir. Cami küçük bir külliye tarzında aşamalı olarak inşa edilmiştir. Doğu batı doğrultusunda uzanan genişçe bir avlu etrafında kapalı ve yarı kapalı mekânlardan müteşekkildir. Avlunun güney(kıble) tarafında harim bölümü, kuzey, doğu ve batı taraflarında ise revaklı bölümler vardır. Şam Emevî Cami’ine benzer oranlara sahip avluya kuzey, doğu ve batı taraflarındaki üç ayrı kapıdan girilmektedir. Bunlardan en merkezi ve ihtişamlı olanı avlunun kuzey revaklarının batı ucundadır.  Bu kapının dış tarafında Halep kalesinden gelip Antakya kapısına giden ana cadde ve genişçe bir dış bahçe (meydan) bulunmaktadır. Dışarıdan avluya geçişi sağlayan batı kapısı ise dar bir sokağa açılmaktadır. Avluya bağlanan üçüncü ve doğu kapısı doğrudan kapalı çarşı ile bağlantı kurmaktadır. Avluya cami dışından girişi sağlayan kapıların haricinde, güneydeki kapalı çarşıdan doğrudan harim kısmına geçişi sağlayan bir başka kapı vardır. Bu, bölge mescitlerinde çokça karşılaşılan bir durumdur. Fakat Halep Ulu Camii’ndeki örneği özel yapan, bu girişin kıble duvarından yapılıyor olmasıdır.

Avlunun güney tarafından bulunan harime, mihrab aksının avlu tarafında bulunan esaslı bir kapıdan girilmektedir. Bu kapı çevresi siyah, sarı ve beyaz mermerlerden yapılmış geometrik desenlerle süslenmiştir. Harimin avlu duvarında giriş kapısına benzer on dört kemerli kapı bulunmaktadır. Bunların tamamı XX. yüzyıl onarımlarında pencere yapmak suretiyle kapatılmıştır. Harim bölümü üç sahınlıdır. Mihrap ve minberin bulunduğu merkezin üzerinde yapının tek kubbesi bulunmaktadır. Kubbenin haricindeki harim mekânlarının üstü dört ayak üzerine oturtulmuş çaprak tonozlarla kapatılmıştır.

Harim bölümü oldukça sade olup iç mekândaki hareketliliği kıble duvarındaki mihrab, mimber ve Zekeriyya Peygamber’in kabri sağlamaktadır. Harim bölümündeki kubbe hariç, türbenin üzerinde de küçük ölçekli bir kubbe bulunmaktadır. Harim mekânındaki iç cephe süslemelerini de büyük ölçüde, türbenin harim içine bakan duvarındaki çiniler oluşturmaktadır. “Yapının ahşap minberi XIV. yüzyıl başına aittir. Bu minber abanoz ağacından yapılmış olup, üzerinde ahşap ve fildişi malzemeler üzerine kakma teknikler kullanılarak üstün bir işçilik meydana getirilmiştir. Bu minberle hemen hemen aynı özellikleri taşıyan bir diğer minber Nureddin Zengî zamanında yaptırılmıştır. Bahsi geçen minber, Sultan Selâhaddin’in emriyle, Kudüs’te bulunan Aksa Camii’ne konmak üzere 1187’deki Hattin savaşı sonrası Halep’ten taşınmıştır. Minber Akhtarin Mahallesi’ndeki bir zanaatkar tarafından yapılmıştır.”

“Ulu caminin bugünkü mihrabı, sokaklara açılan üç kapısı ve kuzey aksındaki ana kapısı, Osmanlı Sultanı III. Murat döneminde yapılmıştır.”

Yapıyı önemli yapan mimari eleman, dikdörtgen planlı minaredir. Avlunun kuzey batı köşesinde iki giriş kapısının arasında bulunmaktadır.  Minare Selçuklu Sultanı Melikşah’ın cami için köklü bir onarım yaptırdığı 1090 yılında inşa edilmeye başlanmış, üst kısmı ise kardeşi Tutiş tarafından 1094 yılında tamamlanmıştır. “Kare planlı beş katlı minare, üzerindeki süslemeleri ve kitabeleriyle Suriye'deki Selçuklu sanatının günümüze ulaşan nadir örneklerinden biridir. Yapının beden duvarlarından başlayan ve yüksekliği 50 metreye ulaşan minare kesme taş malzemeyle örülmüş, her katı kaval silme çerçeveler ile diğerinden ayrılmıştır. Kemerleri dilimli mihrabiye motifleri, kabartma rozet ve kûfî kitabe kuşakları dikkat çekici özellikleridir.”

Cami avlusu, dönemin Halep Valisi Zeyneddin Bey tarafından 1632 yaptırılmıştır. Farklı geometrik desen ve ölçülerde ekseriyeti siyah ve beyaz taşlardan yapılmış zemin süslemeleri avlunun en dikkat çeken özelliğidir. Avlunun doğu bölgesinde iki adet şadırvan vardır. Kuzey güney doğrultusunda aynı aks üzerinde bulunan şadırvanlardan daha büyüktür. Altıgen kaide üzerine oturmuş yüksekçe altı sütun ve bunların üzerinde saçaklı bir kubbe bulunmaktadır. Güneydeki küçük şadırvan ise doğrudan avlu zeminine oturan altı sütun üzerinde saçaklı bir kubbeden müteşekkildir. Bu şadırvanın üst örtüsü yüzyılın başında piramidal biçiminde olup son restorasyon sürecinde dairesel şekle çevrilmiştir. Avlunun batı kısmında üstü açık bir namazgah bulunmaktadır.

Caminin, bir katedralin haziresi veya avlusu üzerine inşa edildiği kaynaklarda yazmaktadır. Fakat yapının üzerinde katedrale ait yapısal herhangi bir iz bulunmamaktadır. Emevî halifesi Velid tarafından 715 yılında inşasına başlanmış fakat kardeşi Süleyman b. Abdülmelik tarafından tamamlanmıştır. Katedralden geriye kalan bölümler Bizans İmparatoru II. Nikephorus’un 965 yılında Halep’e saldırısı sırasında şehrin diğer birçok bölümü gibi yıkılmıştır. Yapı bu tarihten itibaren yaşadığı depremler ve istilalar ile faklı ölçeklerde tahribata uğramıştır. En son ve büyük restorasyon 1999-2006 tarihleri arasında Suriye hükümetince yapılmış fakat Suriye savaşı ile beraber savaşın merkezi konumundaki Halep şehri ile beraber büyük bir yıkıma uğramıştır.

Cami hakkında Osmanlı ve hilafet tarihi açısından başka bir rivayette vardır. Yavuz Sultan Selim’in, Hâdim-i Haremeyn-i Şerîf olarak kendi adına hutbeyi ilk kez Halep Ulu Camii’nde okuttuğu rivayet edilir.