Gafikî

Hayatı

Kurtuba (Cordoba) yakınlarındaki Ğafik (bugünkü Guijo veya bazı görüşlere göre bugünkü Belalcázar) kalesinde doğmuştur. Ğafik bölgesinden aynı yüzyılda birkaç âlim daha çıktığı için bazen başkalarıyla da karıştırıldığı görülmektedir. Doğum yılı kaynaklarda yaklaşık 1100 olarak verilmektedir. Ölüm tarihi ise 1164 veya 1165’tir. Hayatı hakkında kayıtlarda pek bir bilgi yoktur. Münzevi bir hayat yaşadığı tahmin edilmektedir.

Öğretisi

Gafikî hakkındaki bilgilerimiz sınırlıdır. O yüzden yapılan yorumlar genellikle eserinden edinilen izlenimlerle mukayyettir. Günümüzde eserinin tıpkıbasımı (Osler Nüshası) yapıldığından, önemli bir kaynağın gün ışığına çıkarıldığı söylenebilir, şöyle ki: Farklı yazarlar, İbnü’l-Baytâr’ın kendi eserini yazarken Gafikî’den neredeyse intihal boyutunda alıntı yaptığını iddia etmektedirler. İbnü’l-Baytâr, eserinde Gafikî ismine sık sık yer vermiştir. Bununla birlikte, klasik dönemde müfred devalarla ilgili tıp kitapları yazılırken, başlangıçtan itibaren bilinen kadarıyla hemen hemen her hekime veya esere mutlaka değinilirdi. Bu tarz eserler genellikle kolaylık olsun diye maddeler halinde yazılırdı ki her madde için, geçmişteki hekimlerin, eczacıların neler söyledikleri mutlaka dikkate alınırdı.

Gafikî’nin eserini benzerlerinden ayıran hususlara gelince, ilk olarak, eser boyunca her maddeyi kısmü’l-kelâm ve kısmü’t-tefsir olmak üzere iki kısımda ele aldığını görürüz: Birinci kısımda, her drogun (devanın) morfolojik karakterleri, tedavi edici etkileri, merhem, tablet, yağ, şurup, dekoksiyon veya infüzyon suretinde kullanımları hakkında bilgiler verilir. Özellikle bitkiler, hayvanlar ve hayvansal ürünler, ilaveten mineral kökenli ilaçlar teker teker ele alınır. İkinci kısımda ise çokdilli bir etimoloji sözlüğü yer almaktadır. Her ilaç için Grekçe (Yunanî, Rumî), Latince, Farsça, Berberîce, Süryanice, Hintçe ve nihayetinde yerel İspanyol lehçelerinde isimler sıralanır.

İkinci özellik ise, her drog için verilen bilgilerin ilk kısmında, metin içerisinde kırmızı harflerle bazı kısaltmalar yer verilmesidir. Bu kısaltmalardan “dal” harfi Dioscorides’in; “cim” harfi Galenus’un, “hı” harfi Ebû Bekir er-Râzî’nin ve “fe” harfi Dinaverî’nin atıfta bulunulan eserlerini sembolize eder. Eser boyunca, Theophrastus, Demokritos, Dioscorides, Efesli Rufus, Galenus, Yuhanna b. Mâseveyh, Hüneyn b. İshâk, Ebû Bekir er-Râzî, İbn Sînâ gibi hekim, eczacı veya bitkibilimcilerin eserlerinden sıklıkla alıntılar yapılır. Bununla birlikte, eser yalnızca alıntılardan ibaret olmayıp, Gafikî’nin kendi tecrübelerini ve görüşlerini de yansıtmaktadır.

Endülüs bölgesinde yazılmasına rağmen bu eser, içerdiği disiplinler arası yaklaşım ve titizlikle aslında milletler arası bir karakter sergilemekte ve klasik dönemde bilginin transferi, geçişi ve yorumlanışı hakkında da eşsiz bir kaynak olma özelliğini barındırmaktadır.

Öne Çıkan Eserleri

• Kitâbü’l-Edviyyeti’l-Mufrede: nşr. F. Jamil Ragep, Faith Wallis, Pamela Miller, Adam Gacek, The Herbal of al-Ghafiqi (A Facsimile Edition with Critical Essays), McGill Queen’s University Press, Montreal 2015.
• Risâle fi’l-Hummiyât ve’l-Evrâm.
• Risâle fi def’i’l-Mazarri’l-Külliye li’l-Ebdâni’l-İnsâniyye: Oxford Bodleian Ktp., nr. I. 632/2.