el-Bettânî

Hayatı

İslâm tarihinin ilk dönemlerinde yetişmiş en önemli astronom, astrolog ve matematikçilerden olan Ebû ‘Abdullah Muhammed b. Câbir b. Sinân el-Bettânî el-Harrânî es-Sâbî’, 244/858 senesinden önce Harran’da doğdu. İbn Nedim’in aktardığına göre, babası Câbir b. Sinân el-Harrânî, astronomi aletleri yapımında meşhur bir usta idi. el-Bettânî’nin kendisinin de astronomi aletleri yapımında mahir olması bu rivayeti güçlendirmektedir. el-Bettânî, 264/877 ile 306/918 arasında 40 yılı aşkın bir süre Rakka’da astronomik gözlemler yaptı. Ömrünün sonlarına doğru Bağdat’a giden el-Bettânî, Samarra yakınlarında 317/929 yılında öldü.

Öğretisi

el-Bettânî’nin İslâm astronomi tarihi açısından gerçekleştirdiği en önemli faaliyetlerin başında, özel rasathanesinde yaptığı hassas gözlemler olmuştur. Buralarda astronomi aletlerin dakikliğine özel önem vermiş, bu nedenle de büyük ölçekli aletler kullanmıştır. el-Câmi‘ fî hisâbi’n-nücûm ve mevâżı‘i mesîrihe’l-mümtehan başlıklı ve Kitâbü’z-zîc ya da ez-Zîcü’s-Sâbi’î diye de bilinen eseri, uzun yıllar sürdürdüğü bu gözlemlerin sonuçlarını içermektedir. İbn Nedim’e göre eserin iki versiyonu vardır. Eser, Hint geleneği çok az etkisinde olup Batlamyus çizgisinde hazırlanmış elimizde mevcut en eski çalışmalardan birisidir. Eser hem İslâm dünyasında hem de Latince ve İbranice çevirileri vasıtasıyla Avrupa’da büyük tesir uyandırmıştır. Kûşyâr b. Lebbân, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed en-Nesevî, and Ebû Hafs Ömer b. el-Ferruhân et-Taberî, İbn Ezra, İbn Meymun gibi isimlerin başvurduğu kaynaklardan olan ez-Zîcü’s-Sâbi’î, Avrupa’da da Regiomontanus, Kopernik, Tycho Brahe, Johannes Kepler ve Galileo gibi isimler tarafından kullanılmıştır. Mezkûr eserde astronomik ve astrolojik bilgilerin yanı sıra küresel trigonometriyle de ilgilenmiştir.  Batlamyus çizgisinde olan el-Bettânî, onda gördüğü yanlış bilgileri de düzeltmekten çekinmemiştir. Örneğin, ekliptiğin eğimini ondan farklı ve daha doğru hesaplamakla kalmamış; Batlamyus’un güneşin yerötesinin (apogee) sabit olduğuna dair varsayımının yanlış olduğunu göstermiştir. El-Bettânî ayrıca, tropik yılın ve mevsimlerin uzunluğu ile gezegenlerin ortalama hareketlerini de hesaplamıştır. 

Öne Çıkan Eserleri

• el-Câmi‘ fî Hisâbi’n-Nücûm ve Mevâżı‘i Mesîrihe’l-Mümtehan (Kitâbü’z-zîc & ez-Zîcü’s- Sâbi’î): nşr. Carlo Alfonso Nallino, Daâr ve Maktabat Bîbliyûn, Lübnân 2008.
• Kitâb fî Delâ’ili’l-Kırânât ve’l-Kusûfât.
• Şerhu’l-Makâlâti’l-Erbaʿ li Batlamiyûs.
• Tecrîd Usûl Terkîbu’l-Cuyûb. 
• Kitâbu Maʿrifeti Metâliʿ’l-Burûc fî mâ beyne Erbâʿi’l- felek.
• Risâle fî Tahkîki Akdâri’l-İttisâlât.