Ebü’l-Esved ed-Düelî

Hayatı

Tam adı Ebü’l-Esved Zâlim b. Amr b. Süfyân b. Cendel el-Kinânî’dir. Ebü’l-Esved ed-Düelî lakabıyla anılır. Hz. Peygamber’in de soyu olan Kinâneoğulları’nın Düil isimli kabilesine mensubiyeti dolayısıyla Düelî nisbesiyle anılır. Bazı eserlerde ise “Dîlî” veya “Dûlî” şeklinde geçer. 605 yılında Basra’da doğan Ebü’l-Esved ed-Düelî, Hz. Peygamber’i göremediği için sahabîlerden değil, Tâbiînden kabul edilir. Başlarda kendi kabilesinden ayrılıp Hüzeylîler içinde, sonrasında zevcesinin kabilesi olan Kuşeyroğulları içerisinde yaşayan Ebü’l-Esved ed-Düelî, Hz. Ömer zamanında ise Basra’ya göç etmiştir. Hz. Ali’nin halife olduğu dönemde Basra kadılığına getirilmiş, Hâricîlere karşı gönderilen ordunun komutanlığını icra etmiş ve ayrıca dönemin Irak valisi olan Ziyad b. Ebîh’in talebi üzerine onun çocuklarına ders vermiştir.

Nahiv bilgisini bizzat Hz. Ali’den edinen Ebü’l-Esved ed-Düelî, Kur’ân-ı Kerîm’in harekelenmesi ve Arapça gramer kurallarının tespit edilmesinde çok önemli bir rol almıştır. Öyle ki, klasik kaynaklarda Arap gramerinin ortaya konulmasına yönelik bütün bilgiler Ebü’l-Esved ed-Düelî üzerinde yoğunlaşır. Bu sebeple Arap dili grameri tarihinde çok önemli bir yeri olan Ebü’l-Esved ed-Düelî aynı zamanda Tâbiînin önde gelen hadis ve fıkıh alimlerindendir. Dahi kişiliği ile seçkin bir konuma kavuşan Ebü’l-Esved ed-Düelî, aynı zamanda iyi de bir şairdir. Kur’an’ı Kerim’i bizzat Hz. Ali’den öğrenen Ebü’l-Esved ed-Düelî, Hz. Ömer, Hz. Osman, İbn Mes‘ûd, İbn Abbas ve Muâz b. Cebel’den de hadis nakletmiş ve kıraate dair nakiller yapmıştır. Öğrencileri arasında başta oğlu Yahyâ b. Ya’mer ve Nasr b. ‘Isâm zikredilir.

Sıkı bir Hz. Ali taraftarı ve aynı zamanda Hz. Ali’nin yakın bir dostu olduğu için Şîa’nın tâbiîn içerisindeki önemli şahıslarından kabul edilen Ebü’l-Esved ed-Düelî, Cemel vak’asında Hz. Ali’nin yanında saf tutmuş ve bu vak’âda taraflar arasında gerçekleştirilen müzakerelerde aktif rol oynamıştır. Ayrıca Ebü’l-Esved ed-Düelî, Hz. Ali ile beraber Sıffin savaşına katılarak Muaviye’ye karşı savaşmıştır. Ebü’l-Esved ed-Düelî, 69/688 yılında Basra’da ortaya çıkan bir veba salgınında vefat etmiştir. 

Öğretisi

Kur’ân-ı Kerîm’in harekelenmesi ve Arap dili grameri kurallarının tespit edilmesini ilk gerçekleştiren âlim ve şairdir. Zira Ebü’l-Esved ed-Düelî ve talebelerinin gramer ile ilgili ortaya koydukları çalışmalar nahiv ve sarf ilminin teşekkül etmesini sağlamıştır. Ebü’l-Esved ed-Düelî’nin gramerle ilgili çalışmaları hem İslâmî ilimlere hizmet etmiş hem de Arap dili ve kültürünün günümüze ulaşmasını sağlamıştır.

 Ebü’l-Esved ed-Düelî, Arap dili grameri ve edebiyatını çok iyi bilen bir âlimdi. Onun bu özelliği ve Kur’ân’ın yanlış okunması karşısında gösterdiği hassasiyet dolayısıyla Basra Valisi Ziyâd b. Ebîh, Kur'ân’ın hatasız okunabilmesi konusunda bir çözüm bulması için onu görevlendirmiştir. Bunun üzerine Ebü’l-Esved, vazifelendirdiği bir kâtibe, Kur’ân okurken kendisini dikkatle takip etmesini ve fetha, kesra, zamme harekelerini telaffuz ederken dudağın aldığı şekle göre harflerin üstüne, altına ve önüne birer nokta koymasını, bunların tenvinli okunmaları durumunda ise ikişer nokta koymasını emretti. Ebü’l-Esved’in yaptığı bu işleme İslâm düşünce geleneğinde “Naktü’l-Mushaf” adı verilir.