Ebû Hâtim el-İsfizârî

Hayatı

Astronomi, matematik, mekanik ve meteoroloji ile uğraşmış ve bu alanlarda eserler kaleme almıştır. Hayatı hakkında çok az bilgi bulunur. Çağdaşlarından olan şâir Nîzâmî-i ʿArûzî, 506/1112-13’de Belh şehrinde bulunduğu sırada Ömer Hayyam ve İsfizârî’yi gördüğünü zikreder. Bunun yanında Abdurrahman al-Hâzinî, 515/1121-22’de telif ettiği Mîzânu’l-Hikme isimli eserinde kendisinden çokça faydalandığı İsfizârî’den vefat etmiş olarak bahseder. Bu bakımdan İsfizârî’nin 1113-1121 civarlarında ölmüş olması muhtemeldir. Yine çağdaşı tarihçi Ali b. Zeyd el-Beyhâkî’ye (ö. 565/1169-70) göre, İsfizârî dersler vermiş ve tartılar tasarlayıp imal etmiştir. Kutbuddin eş-Şîrâzî’nin (ö. 710/1311) bildirdiğine göre, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşâh’ın yeni bir takvim hazırlanması amacıyla İsfahan’da inşa ettirdiği rasathanede Ömer Hayyam ile birlikte görev alan yedi bilginin arasında İsfizârî de bulunur. Maalesef, rasathanede ne tür bir görev üstlendiğine dair herhangi bir bilgi yoktur.

Öğretisi

Çeşitli alanlarda çalışmaları bulunsa da İsfizârî’nin en öne çıkan yönü mekanik ve ölçüler konusundaki bilginliğidir. Mekanik alanında İsfizârî, Antik dönem Yunan bilginlerinin başlattığı ve IX. yüzyıl Bağdat’ında Benû Mûsâ kardeşlerin İslâm medeniyetine tanıttığı hiyel geleneğinin kilometre taşlarındandır. Bergamalı Apollonius (MÖ III. yüzyıl), Bizanslı Filo (MÖ III. yüzyıl) ve İskenderiyeli Hero (MS I. yüzyıl) gibi Yunan bilginlerinin telifatını incelemiş; günümüzde başkalarına ait olduğu belirlenen fakat o dönemde Aristoteles ve Öklides’e nispet edilen mekanik eserlerini temel kaynakları arasında kullanmış; selefleri Benû Mûsâ’nın (IX. yüzyıl) mekanik ve Sâbit b. Kurre’nin (ö. 901) matematik prensiplerini özümseyerek geliştirmiştir.

Mekanik alanında günümüze ulaşan iki eseri bulunur. Bunlardan ilki, Mecmûʿ fi’l-hiyel isimli mecmuadır. Bu eser, İsfizârî’nin hem seleflerini ne kadar dikkatlice incelediğini hem de çalışmalarını hiyel geleneğinin bir mensubu olarak sürdürdüğünü göstermesi bakımından büyük önem taşır. İsfizârî, kendisinden önceki bilginlere ait eserlerde yer alan bilgileri bu mecmuada özetlemiş ve yorumlayarak sunmuştur. Apollonius’un Yunan kaynaklarında bahsi geçen makaralara dair eserinin bilinen tek nüshası, bu mecmua içinde Arapça olarak yer alır.

İsfizârî’nin diğer mekanik eseri, terazilerin yapımının ve eşit kollu olmayan terazilerin çalışma prensiplerinin anlatıldığı İrşâdu zevi’l-ʿirfân ilâ sınâʿati’l-kaffân isimli kitaptır. İsfizârî bu eserde Sâbit b. Kurre’nin Kitâb’ul-Karastûn’u ile yanlışlıkla Öklides’e nispet edilen Makâle fi’l-mîzân isimli eseri temel almıştır. Eserde önce kaldıraç bağıntısı ile ilişkili olarak ağırlık merkezi meselesi ele alınır. Ardından Sâbit b. Kurre’nin geometrik olarak ispatladığı denge yasası ve Makâle fi’l-Mîzân’daki bazı argümanlar incelenir. Kalan bölümlerde Sâbit’in eserindeki dördüncü ve beşinci önermelerin eleştirisi yapılır.

İsfizârî’nin bu iki eserindeki çözümlemeleri, özellikle Hâzinî üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. Onun terazi yapımına dair talimatları, günümüze Hâzinî’nin Mîzânu’l-hikme’sinin beşinci bölümünün birinci faslı içinde ulaşmıştır. Basitten karmaşığa toplam iki yüzden fazla çizimin bulunduğu bu iki eserde teraziler, çok sayıda gizli-düzenekli su kapları, sifon ve fıskiye düzenekleri, çarklı ve makaralı sistemler tarif edilmiştir. Bizanslı Filo, İskenderiyeli Hero ve Benû Mûsâ kardeşlerin eserlerinde tarif edilen ve çizilen bu düzenekler, İsfizârî tarafından çalışır hale getirilmek için yeniden düzenlenmiştir.

Bu iki eserdeki yöntemine bakıldığında, İsfizârî’nin Yunan ve İslâm dönemi mekanik bilgisini tek bir çatı altında birleştiren ve genel-geçer kabul görecek bir teori geliştirmeye çalıştığını söylemek mümkündür. İsfizârî, Aristotelesçi geleneğin dışına çıkmaktan çekinmemiş, mesela çekim kuvvetine dayalı izahlarında doğal ve zorunlu hareket için kendi tanımını geometrik ispatlarla ortaya koymuştur. Ele aldığı denge ve terazi konuları günümüzde orta öğretim düzeyindeki hususlar olarak görülebilirse de İsfizârî’nin çalışmaları, bu alanda ispata dayalı teori, geometrik çizim ve fiziksel örneklemenin ilk örnekleri arasındadır.          

Öne Çıkan Eserleri