Çağmînî

Hayatı

İslâm astronomi tarihinin en çok kullanılan astronomi ders kitaplarından birisinin yazarı olan Şerefüddîn Mahmûd b. Muhammed b. Ömer el-Çağmînî el‐Hârizmî, XII. yüzyılın ikinci yarısında Harezm bölgesinde Çağmin denilen bir kasabada doğdu. Hayatı ile ilgili bilgilerimiz sınırlı olsa da, Harzemşahlar döneminde yaşadığı ve 618/1221 yılında öldüğü bilinmektedir.

Çağmînî, matematik, tıp, astroloji gibi alanlarda da eserler kaleme almışsa da, haklı ününü teorik astronomi (hey’et) alanında telif ettiği el-Mulahhas fi’l-hey’eti’l-basîta başlıklı eserle almıştır. Harzemşahlar döneminde aklî ilimlerin medreselerde okutulmasına yönelik eğilimin bir ürünü olarak Bedreddin el-Kalânisî’ye ithafen ders kitabı şeklinde hazırlanmış olan el-Mulahhas’ın, üzerine yazılmış şerh ve haşiyelerle birlikte, günümüz kütüphanelerinde binlerce nüshasının mevcut olduğunu dikkate aldığımızda, eserin bilhassa Doğu İslâm coğrafyasında astronomi eğitiminin XIII. yüzyıl sonrası temel metni hale geldiği anlaşılmaktadır. el-Mulahhas üzerine en az 15 şerh yazılmış olup şârihleri arasında Kadızâde-i Rûmî, Seyyid Şerif Şerif Cürcânî, Fazlullah el-‘Ubeydî, Kemâleddin et-Türkmânî, Abdülvâcid b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefî el-Kütâhî gibi isimler bulunmaktadır. Özellikle Kadızâde-i Rûmî’nin şerhi, Osmanlı ilim çevrelerinde en çok tedavülde olan ve medreselerde astronomi eğitimi için kullanılanı olmuştur. Bu şerh üzerine Fethullah Şirvânî, Sinan Paşa, Mîrim Çelebi ve ‘Abdülalî el-Bircendî gibi isimler haşiye yazmışlardır. Metin, muhtelif zamanlarda Farsça, Türkçe ve İbranice’ye tercüme de edilmiştir.

el-Mulahhas, bir giriş ve iki ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm beş kısımdan müteşekkil olup gök cisimlerinin hey’eti ile buna bağlı konuları işlemektedir. İkinci kısım ise üç kısım olup yeryüzü ve ona bağlı hususları konu edinir. Eser, hey’et literatürünün bir parçası olarak astronomik bilgileri, herhangi bir matematiksel ispat ortaya konmaksızın işlemektedir. el-Mulahhas’ın XIX. yüzyıla değin astronomi eğitiminin temel metni olarak medreselerde okutulması, medrese eğitim içerisinde matematik ilimlerin okutulmadığı tezine karşı en güçlü örneklerden birini temsil etmektedir. 

Çağmînî, İbn Sînâ’nın el-Kânûn fi’t-Tıb adlı eserinin özet bir versiyonunu hazırlamış ve esere Kânunça başlığını vermiştir. el-Mulahhas gibi Kânunça’nın da temel ders kitabı amacı ile telif edilmiş olması, aklî ilimler eğitiminin yaygınlaşması noktasında Harzemşahlar döneminde kayda değer bir çabanın ortaya konduğuna işaret etmektedir. 

Öne Çıkan Eserleri

• el-Mulahhas fi’l-Hey’eti’l-Basita: “Maḥmûd ibn Muḥammad ibn ʿUmar al-Jaghmînî’s al-Mulakhkhaṣ fî al-Hayʾa al-Basîṭa: An Edition, Translation, and Study”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, McGill University, Montreal 2014.
• Kânûnça fi’t-Tıb: Ismâʿîl Nâzım, Tehran University of Medical Sciences, Tahran 2012.
• Telhîsi Kitâbi Öklîdîs: Hüseynî el-Işkeverî, Majmaʿ-i Zahâʾir-i İslâmî, Kum 1384 [2006].
• Risâle fî Akdâri Ecrâmil’-Kevâkib ve Eb’âdiha.
• el-Mûcez  fi’l-Hisâb.
• Manzûme fî’l-Cebr ve’l-Mukâbele.