Bûzcânî

Hayatı

Ebü’l-Vefâʾ Muhammed b. Muhammed b. Yahyâ b. İsmâ‘îl b. al-‘Abbâs el‐Bûzcânî, Ortaçağ İslâm dünyasında matematik ve astronomi sahalarının önemli simalarından birisidir. 1 Ramazan 328/10 Haziran 940 tarihinde Herat ile Nîşâbur arasında yer alan Bûzcân kasabasında doğdu. Temel matematik eğitimini amcası Ebû ‘Amr el-Mugâzilî ile dayısı Ebû Muhammed b. Anbese’den aldı. Sonrasında Bağdat’a gitti ve orada dönemin önemli simalarının derslerine katıldı. Hocaları arasında Ibn Kurra ile Ebü’l- ‘Alâ el- Kernîb de bulunmaktadır. Öğrencilerinden birisi de Ebû Nasr Mansûr b. ʿAlî b. ‘Irâk idi. Bâbü’t‐Tibn Rasathânesi’nde, sonuçları kendisinden sonra yüzyıllarca kullanılacak olan astronomik gözlemlerde bulundu. Astronomiye ilgisi yüksek olan Büveyhi Emiri Şerefüddevle’nin isteği üzerine astronomi aletleri sahasında dönemin önde gelen isimlerinden Kûhî ile birlikte yeni bir rasathâne kurma sürecinde aktif görev aldı. Astronomik çalışmaları ile ilgili Bîrûnî ile mektuplaşarak fikir alışverişinde bulundu. Bu mektuplaşmalardaki ilginç örneklerden birisi, 24 Mayıs 997 yılında gerçekleşecek olan bir Ay tutulmasını, Bûzcânî ile Bîrûnî’nin kendi bulundukları yerden gözlemleyerek Bağdat ile Harezm arasındaki yerel saat farkını hesaplamalarıdır. Bûzcânî, 388/998 yılında Bağdat şehrinde vefat etti.    

Öğretisi

Bûzcânî, matematik alanına, bilhassa da trigonometriye yaptığı katkılarla bilinir. Kitâbü’l-mecistî adlı eserinde trigonometri, küresel trigonometrinin astronomiye tatbiki ve gezegenler teorisini ele aldı ve burada verdiği astronomik veriler uzun yıllar boyunca astronomlarca kullanıldı. Trigonometriye yaptığı katkılar, daha doğru astronomik hesaplamalar yapılması yönünde kayda değerdir. Mezkûr eserde, tanjant fonksiyonunu ilk kez kullanan kişi oldu ve bununla küresel dik açılı üçgenlere ilişkin problemleri çözdü. Bunun yanında sinüs tablosunun hazırlanması için yeni bir metot kullandı ve bu sayede sin 30′ değerini, önceki matematikçilerden daha doğru olarak hesaplayarak astronomik değerlerin daha doğru bir biçimde bulunmasına katkıda bulundu. ez-Zîcü’ş-şâmil başlıklı eseri, Tokatlı Seyyid Hasan b. Ali el- Kûmnâtî tarafından şerh edilmiş ve Çelebi Sultan Mehmed’e sunulmuştur. Aynı esere yazılan bir diğer şerh Esîrüddin Ebherî’ye aittir. Bûzcânî’nin, İbn Nedim’in Fihrist’inde bahsettiği fakat günümüze ulaşmayan eserleri de bulunmaktadır. Bilim dünyasına yaptığı katkılar nedeni ile Ay’ın kraterlerinden birisine Bûzcânî’nin adı verilmiştir.    

Öne Çıkan Eserleri

• Kitâbü’l-Mecistî: Majistî Abî al-Wafâʾ al-Būzjânî, nşr. Ali Moussa, Markaz Dirâsât al- Wahdah al-ʻArabîyah, Beirut 2010.
• Kitâb fîmâ Yehtâcu ileyhi’s-Sâni‘ min A‘mâli’l-Hendese: Sâlih Ahmed el-Alî, Bağdad 1979. 
• Kitâb fîmâ Yehtâcu ileyhi’l-Küttâb ve’l-‘Ummâl min ‘İlmi’l-Hisâb: (Kitâbü Menâzilü’s-seb‘): nşr. Ahmed Selim Saîdân, ‘İlmü’l-Hisâbi’l-‘Arabî içinde, Amman 1971, s. 64- 368.
• ez-Zîcü’ş-şâmil.
• Risâle fî Terkîbi ‘Adedi’l-Vefk fi’l-Murabba‘ât.
• Cevâbü Ebi’l- Vefâ’ Muhammed b. Muhammed el- Bûzcânî ‘ammâ Se’elehü’l- Fakîh Ebû ‘Alî el- Hasan b. el- Hâris al-Hubûbî ‘an ’Îjâd Mesâhat el- Müselles: Arapça tıppkıbasım ve İngilizce çevirisi: E. S. Kennedy, Mustafa Mevâldî, Mecelletü Târîḫi’l-‘Ulûmi’l-‘Arabiyye, sy. 3/1, s. 19- 30.
• el-Medhal al-Hıfzî ilâ Sınâ‘ati’l-Arithmâtîkâ.