Nasîrüddîn-i Tûsî’nin (ö. 672/1274), Ahlâk-ı Nâsırî

Ebû Ca’fer Muhammed b. Muhammed b. Hasan Nasîrüddîn-i Tûsî’nin (ö. 672/1274) amelî hikmet/pratik felsefe konularını kapsayacak şekilde yazdığı eserdir.

Ahlâk-ı Nâsırî’nin başındaki ifadesine göre, Tûsî’nin bu kitabı yazma gerekçesi Kȗhistân valisi İsmailȋ Nâsırüddîn Abdürrahîm b. Ebî Mansur’un (655/1257) kendisini İbn Miskeveyh’in Tahâratu’l-a’râk’ını (Tehzîbü’l-ahlâk) Arapça’dan Farsça’ya tercüme etmekle görevlendirmiş olmasıdır. Bu eserin tercüme edilmesi halinde orijinalliğinin bozulacağını ve eleştiriye uğrayacağını düşünen Tûsî bu teklifi kabul etmez. Bunun yerine İbn Miskeveyh’in kitabında anlattığı konuları büyük bir çoğunlukla ahlâk felsefesi (hikmet-i hulkȋ) adlı ilk bölüme yerleştirip onun eksik bıraktığını düşündüğü hikmet-i menzilî (ev ahlâkı) ve hikmet-i medenîyi (devlet ahlâkı) de ekleyerek amelî hikmetin her üç bölümünü içine alan bir kitap yazmaya karar verir. Teklifini kabul eden ve kendisini bu konuda teşvik eden vali Nasîrüddîn’e teşekkür etmek amacıyla kitabını ona ithaf edip adını Ahlâk-ı Nâsırî koyan Tûsî, eserini Kȗhistȃn’da bulunduğu sırada muhtemelen 633/1236 tarihinde yazmıştır. Eserin Tȗsȋ tarafından birkaç defa yazıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü Tȗsȋ daha sonra yazdığı önsözde, eserini ilk yazdığı dönemdeki önsözünü ve orada yazdıklarını zorunluluktan yazdığını belirterek onları değiştirdiğini ifade etmektedir.

Ahlâk-ı Nâsırî’yi Tûsî amelî hikmete göre üç ana bölüme ayırmıştır. Birinci Makale İbn Miskeveyh’in eseri gibi Tehzîbü’l-ahlâk adını taşır ve adeta bu eserin serbest bir tercümesi gibidir. Fakat filozof İbn Miskeveyh’in düzeninde değişikliler yapmış, çocuk eğitimi gibi aileyi ilgilendiren bazı konuları aile ahlâkına, siyaset ve devlet ahlâkıyla ilgili konuları da devlet ahlâkıyla ilgili bölüme aktarmıştır.

Ahlâk-ı Nâsırî’nin ikinci makalesini Tûsî amelî hikmetin aileyle ilgili konularına ayırmış, aileye olan ihtiyaç, yiyeceklerin, malların ve aile fertlerinin yönetimi, çocuk terbiyesi, Aristotelesçi bir anlayışla aile bireyi sayılan hizmetçi ve kölelerin idaresi bu bölümde incelenmiştir. Bu bölümdeki kaynağının İbn Sînâ olduğunu belirtse de çocuk eğitimi konusunda İbn Miskeveyh yanında Gazzâlî’den de etkilenerek daha İslâmî bir yaklaşım sergilemiş, anne baba hakları gibi konulara da yer vermiştir.

Tûsî siyaset ve devlet ahlâkıyla ilgili üçüncü makalesinin kaynağının Fârâbî olduğunu açıklar. O erdemli şehir, erdemli şehirde yaşayanlar vb. konularda Fârâbî’nin el-Medînetü’l-fâzıla ve es-Siyâsetü’l-medeniyye isimli eserlerinden fazlasıyla yararlanmıştır. Ancak bu bölümün konuları arasında yer alan sevgi hakkındaki görüşlerinin kaynağı İbn Miskeveyh’dir. Bu kısımda uzun yıllar sultanlara hizmet etmenin kazandırdığı kişisel tecrübelerine dayanan bazı tavsiyelerine de yer vermiştir.

Tûsî, İbn Miskeveyh’in Tehzîbü’l-ahlâk’ını temel alsa da bütün bölümlerini içererek ameli hikmete adanmış yeni bir tür eser yazmıştır. Burada Aristotelesçi düşünceyle tasavvufî görüşlerin sentezini yapmaya çalışmış ve böylelikle eserine İbn Miskeveyh’ten daha fazla dinî mahiyet kazandırmıştır. Bundan dolayı Ahlâk-ı Nâsırî İslâm dünyasında ilk sistematik ahlâk kitabı, Tûsî de akılcı yolla itikadî esasları uzlaştırmayı ve sistemleştirmeyi başaran ilk ahlâkçılardan sayılır. Eser bu özellikleri ile çok beğenilmiş ve kendisinden sonraki birçok ahlâk kitabına şekil ve muhteva bakımından örnek olmuştur. Devvânî’nin Ahlâk-ı Celâlî’si ile Kınalızâde’nin Ahlâk-ı Alâî’si Tûsî’nin Ahlâk-ı Nâsırî’si örnek alınarak yazılan eserlerdendir.