İbn Haldûn (ö. 808/1406), Mukaddime

İbn Haldûn (ö. 808/1406) Mukaddime isimli eserinin ilk halini, 1377 yılında, bugün Cezayir sınırlarında kalan İbn Selame kalesinde yazmıştır. Mukaddime, isminden de anlaşılacağı üzere, İbn Haldûn’un kapsamlı bir tarih eseri olarak kaleme aldığı Kitâbü’l-İber’in nazarî/teorik bir girişidir. Fakat bu girişin özgünlüğüne dayalı şöhreti, zamanla, parçası olduğu kitabı aşmış ve müstakil bir eser olarak literatüre mal olmuştur. İbn Haldûn’un bu kitabı yazma amacı; tarih, toplum, ekonomi, siyaset ve kültürü oluşturan unsurların bizatihî kendi doğalarından hareketle söz konusu alanlarda yapılacak araştırmalarda doğruyu yanlıştan ayırt edebilen bir yönteme ulaşmaktır. Bu yönüyle Mukaddime, tarih, toplum, ekonomi, siyaset ve kültür araştırmalarında oldukça özgün ve günümüze kadar etkili olan umrân ilmi adında bir sosyal-bilimler metodolojisi kitabıdır denilebilir. Ancak Mukaddime’nin ana omurgasını oluşturan umrân ilmi yalnızca bir metodolojinin adı değil, aynı zamanda bugün radikal bir şekilde birbirinden ayrışan sosyal bilimleri kuşatan bir ilmin de adıdır.

Mukaddime, her biri sosyal bilimlerin bir veçhesine karşılık gelen bir giriş ve altı bölümden oluşur. Giriş bölümünde, önce yukarıda söz konusu edilen alanlara ilişkin yapılan araştırmalarda kullanılan yöntemlerin ana problemleri ortaya konulur, ardından ise bu araştırmalarda kullanılacak yöntemin temel dayanağı olarak şeylerin doğası ile arazları veya halleri arasındaki farklar ortaya konulur. Birinci bölümde, sosyo-politik yaşam ve bu yaşama ilişen ilimler, kültür, ekonomi, iktidar, üretim ve tüketim biçimleri gibi durumları hem birbirine benzeştiren hem de biribirinden ayrıştıran ilkeler tespit edilir. İkinci bölüm, tespit edilen bu ilkeleri özel olarak topluma uygular ve özellikle asabiyet, bedâvet ve hadâret kavramları eşliğinde toplumsal benzerlikler, farklılıklar, üretim ve tüketim biçimleri, yaşam tarzlar ve bütün bunlar arasındaki ilişkileri araştırır. Üçüncü bölüm, tespit edilen bu ilkeleri siyasete uygular ve yine başta asabiyet olmak üzere mülk, siyaset ve hilafet kavramları eşliğinde devletlerin kuruluş, yükseliş ve çöküşünün temel sebeplerini; iktidarların müracaat ettikleri referans kaynakların sosyo-politik yaşama getirdiği zaaflar ve güçlülükleri, devletlerin yozlaşma döngülerini ve yöneten ile yönetilen arasında oluşan vekâlet süreçlerini geniş bir perspektifle inceler. Dörtten altıya kadar olan bölümler, kendisinden önceki bölümlerin kavşak noktaları gibidir. Yani dördüncü bölüm, tespit edilen bu ilkeleri başta şehir kavramı olmak üzere hem toplumsal hem de siyasal alanlar olarak oluşan çeşitli yerleşim yerlerine uygular. Burada toplumsal ve siyasal koşullar ve imkânların eşliğinde şehirlerin ekonomik, kültürel ve sanatsal faaliyetler bakımından birbirinden nasıl ayrıştıkları gösterilir. Aynı perspektifi sürdüren beşinci bölüm, ekonomik alan üzerine yoğunlaşarak üretim ve tüketim biçimlerini, bunlar arasındaki farklılıklar ve ilişkileri, piyasaları işleten ve bloke eden temel yaklaşımları ile iktidarların piyasaları tahrip edici müdahalelerini inceler. Altıncı bölüm ise ilimler ve düşünce biçimleri üzerine yoğunlaşır. Bu bölümde bir taraftan ilimlerin hem tarihsel seyri bakımından hangi kırılmalardan geçtikleri ve nasıl dönüştükleri hem de onların yöntem, maksat ve kullanılan ilkeler bakımından birbirinden nasıl ayrıştıkları anlatılırken, diğer taraftan birinci bölümde tespit edilen ilkeler bakımından eleştirel bir bakıştan geçirilirler.

Mukaddime’nin dünyanın çeşitli dillerine kısmen ya da tamamen yapılmış birçok çevirisi vardır. İlk tam çevirisi Türkçe’ye (1730-31) yapılmış ve daha sonra Fransızca (1868), İngilizce (1958), Farsça (1987) ve Urduca (1924) başta olmak üzere farklı dillere çevrilmiştir. Mukaddime, bu çevirileri aracılığıyla dünyanın farklı ilim havzalarında birçok düşünürü etkilemiş ve hala de etkilemeye devam etmektedir.

Kamuran Gökdağ