Kutbüddîn Râzî (766/1364), Levâmiü'l-esrâr

Sirâceddin el-Urmevî’nin (ö. 682/1283) mantık, fizik (tabiiyyât) ve metafizik (ilâhiyyât) olmak üzere üç bölümü konu alan Metâliʿu’l-envâr adlı eserinin mantık bölümü üzerine XIV. yüzyılın önemli muhakkiklerinden Kutbuddîn er-Râzî (ö. 766/1365) tarafından yazılmış şerhtir. Adından da anlaşılacağı üzere eser, mantık bölümü özelinde Metâliʿu’l-envâr’ın derûnunda barındırdığı gizlilikleri ve cevheri ortaya çıkaran “sırların parıltısı” niteliğinde bir eserdir. Kutbüddîn er-Râzî’nin Tebrîz'de el-Ğâzâniyye Medresesinde (Şenb-i Ğazân) 10 Cemaziyelula 728 Salı günü tamamlamış olduğu bu eser İlhanlı Devleti veziri Emir Hoca Gıyâseddin Muhammed b. Reşîdüddin Fazullah’a ithaf edilmiştir. Kutbuddîn er-Râzî eserinde Tebriz’deyken bazı dostlar gördüğünü ve onların Metâliʿu’l-envâr’ı araştırmaya ve tahsîl (ders) etmeye çok ihtimam gösterdiğini ve (bundan dolayı) kendisinden şüpheli yerlerini açıklığa kavuşturacağı bir şerh yazmasını istediklerini belirterek bu nedenle Levâmiʿu’l-esrâr’ı kaleme alır. Eser klasik mantık bölümleri olan Tasavvurât (fî iktisâbi't-tasavvurat) ve Tasdîkât (fî iktisâbi't-tasdîkât) olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır.

Kutbuddîn er-Râzî’nin eserleri arasında çeşitli yönlerden (telif, istinsah, kıraat vb.) Tahrîrü’l-kavâidi’l-mantıkiyye adlı Şemsiyye şerhinden sonra en fazla ilgiye mazhar olan ikinci eseridir. Daha önce de birçok defa şerh edilmesine rağmen Metâliʿu’l-envâr’ın şerhleri arasında da en büyük şöhrete Levâmiʿu’l-esrâr sahiptir.

Eser İbn Sînâcı mantık geleneğinin önemli takipçilerinden Urmevî’nin eseri üzerine yazılmış şerh olsa da Kutbuddîn er-Râzî neredeyse tüm bölümlerinde İbn Sînâ’nın görüşlerine değinmek suretiyle eseri İbn Sînâ (mantığı) şerhine dönüştürecek mesabeye getirmiştir. Öyle ki müteahhirinden bazılarının onu doğru anlamadığını kastederek bunlara karşı çeşitli itirazlarla onu savunmuş ve görüşlerini tahkik etmiştir. Kendi beyanıyla Kutbuddîn er-Râzî bu eseriyle mantık ilminin ilkelerini de tahkik etmiş, bu ilimle iştiğal edenlerin maksatlarını açıklayarak mantık ilminin meselelerine dair kendi görüşlerine ve itirazlarına yer vermiştir. Tahrîrü’l-kavâidi’l-mantıkiyye’den hemen bir yıl önce yazılan Levâmiʿu’l-esrâr içerik ve tartışmalar bağlamında daha üst bir eser olup, Tahrîrü’l-kavâid ile birlikte klasik Osmanlı medrese müfredatında da okutulan en üst mantık metinleri arasında yerini almıştır.

Levâmiʿu’l-esrâr klasik mantık eserlerinde de olduğu üzere şu başlıkları ihtiva eder: Birinci Kısım: fî iktisâbi't-tasavvurat: 1. Bab: fi'l-mukaddimât, 2. Bab: fî mebâhisi'l-küllî ve'l-cüz'î; İkinci Kısım: fî iktisâbi't-tasdîkât; 1. Bab: fi’l-aksâmi’l-kadâyâ ve eczâihâ ve ahkâmiha, 2. Bab: fi’l-kıyâs, 3. Bab: fi’l-ekîseti’ş-şartiyyeti’l-iktirâniyyeti.

Gazzâlî’den, Nasîrüddîn et-Tûsî ve Şemseddin el-İsfahânî’ye kadar oldukça zengin atıfların yer aldığı eserde İbn Sînâ'nın el-İşârât, en-Necât ve eş-Şifâ’sı (el-Medhal, el-İbâre, el-Burhân'); el-İmâm Fahreddîn er-Râzî'nin el-Mulahhas, el-Muhassal'ı; el-Hûnecî'nin Keşfü'l-esrâr'ı; Şemseddîn es-Semerkandî'nin Şerhü'l-kıstâs’ı başlıca kaynaklar arasındadır.

Telifinden çok kısa süre sonra İran, Şam, Mısır ve Anadolu ilim ve düşünce havzalarında yaygınlık kazanıp şöhret bulan eser, çok ilgi görmüş ve henüz müellifi hayatta iken çeşitli bölgelerde okumalar ve telif çalışmaları yapılmaya başlanmıştır.

XX. yüzyıl sonlarına kadar devam edegelen şerh ve hâşiye geleneğinin mantık literatürü içerisinde 114 eserden oluşan Metâliʻ literatüründe Levâmiʻü’l-esrâr literatürü 29’u doğrudan şerh üzerine yazılmış hâşiye olmak üzere toplam 98 eserden (hâşiye, hâşiyetü’l-hâşiye, çeviri) oluşmaktadır. Seyyid Şerif el-Cürcânî (ö. 816/1413) ve Celâleddîn ed-Devvânî (ö. 908/1502) ile birlikte bu literatür iki ayrı ana damara daha ayrılmıştır. Cürcânî’nin Levâmiʻü’l-esrâr’ın tasavvurrât kısmına yazdığı hâşiyesiyle Kutbuddîn er-Râzî ve Cürcânî eliyle büyük bir gelişme kaydeden Metâliʻ literatürü, mantık literatürü tarihinde Şemsiyye ve Îsâgûcî literatüründen sonra üzerine en fazla çalışma yapılan üçüncü eser olmuştur. Cürcânî’den sonra onun etkisiyle Levâmiü’l-esrâr’ın girişi (hutbe) hakkında el-Feyyâz, el-Feyziyye adıyla anılmaya başlayan risale ve hâşiyeler de kaleme alınmaya başlanmıştır.

Yazılan tüm hâşiyeler dönemsel olarak incelendiğinde Kutbuddin er-Râzî’nin Levâmiʻü’l-esrâr’ı üzerine oluşan literatürün en güçlü ve faal dönemini IX/XV. yüzyıl oluşturmaktadır. Bu çağ için telif, istinsah ve kıraat faaliyeti yönleriyle “Levâmiü’l-esrâr literatürünün altın çağı” da denilebilir. Hacı Paşa (ö. 827/1424) ve Cürcânî’nin (ö. 816/1413) büyük etkisinin söz konusu olduğu bu çağda özellikle Cürcânî’nin hâşiyesi kendisi henüz hayatta iken yaygınlık kazanmış, onun talebeleri ve Fâtih Sultan Mehmed devri uleması eliyle yapılan istinsah, kıraat/tedris ve telifler literatürün gelişim ve dönüşümüne büyük katkıda bulunmuş, Levâmiü’l-esrâr’ın anlaşılmasında önemli bir yere sahip olmuştur. Öyle ki klasik Osmanlı medrese müfredatında okutulan mantık metinleri arasına Levâmiü’l-esrâr ile birlikte Cürcânî hâşiyesi de girmiştir.

İbrahim Halil AYTEN