İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (478/1085), Kitâbü'l-irşâd fî usûli'l-itikâd

M. 1062
- A +
İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin (ö. 478/1085) Kâdî Bâkıllânî etkisinde Ehl-i sünnet akâidini Eş‘ariyye ekolüne göre ortaya koyan kelâm sahasındaki en bilindik eseridir. Bu eser eş-Şâmil adlı eserinin özeti görüntüsü çizer. Başta Mâğrib âlimleri olmak üzere birçok kelâmcıyı etkilemiştir. Cüveynî bu eserde bir diğer eseri olan eş-Şâmil’e iki geçmiş, bir de gelecek zaman kipleriyle atıfta bulunur. Dolayısıyla eş-Şâmil’in tamamlanma sürecinde el-İrşâd’ın yazılmaya başlandığı söylenebilir. Bu da yaklaşık olarak 454/1062 tarihinden sonraki yıllarda kaleme alınmış olabileceği ihtimalini doğurur.
Bu eserin kısa mukaddimesinde el-İrşâd’ı neden yazma gereği duyduğunu açıklayan Cüveynî, inanca dair telif edilen daha önceki eserlerin aklî delillerden yoksun şekilde kaleme alındığını kaydeder. Bununla beraber dönemin ilim ehlinin kapsamlı kelâm kitapları üzerinden inançlara dair delillere vakıf olamayacağı yönünde endişesini belirtir. Bu saiklerden hareketle aklî delilleri ihtiva edecek şekilde inançlara dair bu eseri yazmaya başlar.
Giriş (hutbetü’l-kitâb), 30 bölüm (bâb) ve 25 alt başlıktan (fasıl) oluşan bu eser akliyyat ve semiyyat şeklinde üst başlıklara bölünmüş olmasa da, kendi içerisinde sistematik bütünlüğe sahiptir. Nazar, bilginin hakikati, kelâmcıların cevher-araz teorisi bağlamında âlemin hudûsu, hudûs delilinden yola çıkarak Tanrı hakkında bilgi edinmenin imkânı, bu bilgi sadedinde Tanrı’da olması ve olmaması gereken sıfatlar, Temânü deliline dayanmak suretiyle tevhîd (vahdâniyet), Tanrı’nın zatına nisbetle kendilerine varlıksal gerçeklik atfedilen manevî sıfatlar, bu sıfatların temellendirilmesi için alternatif bir yöntem şeklinde kullanılan kelâm atomculuğunun tümel modeli olan hâller, isim-müsemmâ bağlamında Tanrı’ya nisbet edilebilecek adlar (esmâ-i hüsnâ), duyular konusunu içerecek şekilde Tanrı’nın görülebilir olma sorunu (rü’yetullah), kulların kendi eylemlerinin yaratıcısı olup olmadığı tartışmaları, kulun iradî eylemde bulunmasını mümkün kılan güç (istitâa), bu gücün Tanrı’ya veya kula nisbet edilmesi ölçüsünde adalet-zülüm (ta‘dîl-tecvîr/hüsün-kubuh), Tanrı’nın eylemlerinde kullarına nasıl yaklaşması gerektiği (salah-aslah), mucize konusunu içerecek şekilde nübüvvet bahisleri, mucizeler üzerinden Hz. Muhammed’in peygamber olduğunun ispatı, genel olarak her peygamberde bulunması gereken hasletler, ecel, rızık, haşır konusuna bağlı olarak yok olanın varlığa döndürülmesi imkanı (iâdetü’l-ma‘dûm), idrakinde akla rol biçilmeyen ruh-cennet-cehennem gibi hususlar (semiyyât), mükafat-ceza, imân, tevbe ve imâmet gibi başlıca konular işlenmektedir.
Cüveynî’nin en kapsamlı kelâm eseri olan eş-Şâmil fî usûli’d-dîn günümüze eksik şekilde ulaşmasından dolayı onun kelâm sahasındaki düşüncelerinin tam resmine el-İrşâd sayesinde varılmaktadır. Cüveynî’nin kelâm alanındaki görüşlerini bir bütün şekilde aktarması açısından ve mütekaddimîn döneminde Eş‘arîliğin vardığı son merhalenin çerçevesini ortaya koyması bakımından ciddi bir değere sahiptir.      
Eser ilk defa Fransızca tercümesiyle birlikte J. D. Luciani (Paris 1930), daha sonra da Muhammed Yûsuf Mûsâ ve Ali Abdülmün‘im el-Hamîd (Kahire 1950) tarafından neşredilmiştir. Fransızca’nın yanı sıra daha sonra İngilizce ve Türkçe dillerine de aktarılan bu eser, düşünce geleneği içerisinde oldukça önemli konumda bulunur. Daha çok Mağrib âlimlerince teveccüh gören ve bu havzanın kelâm müfredatı için vazgeçilmez konuma yükselen el-İrşâd’ın sekiz civarında tespit edilen şerhi ve nazma dönüştürülmüş şekli bulunmaktadır. Bu şerhler arasında Cüveynî’nin öğrencisi Ebü’l-Kâsım el-Ensârî’nin (ö. 512/1118) ve Ebü’l-‘İzz Takiyüddîn el-Muktarah’ın (ö. 612/1215) şerhleri en bilindik olanlarıdır.

EK: el-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd adlı eserin tespit edilmiş şerhleri.

İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin (ö. 478/1085)

el-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd:

Kahire 1950.

Ebü’l-Kâsım el-Ensârî’nin (ö. 512/1118)

Şerhu’l-İrşâd

Süleymaniye Ktp. Ayasofya nr. 1205; Süleymaniye Ktp. Laleli nr. 2247; Princeton University, Garrett, nr. 634YQ.

Endülüslü Ali b. Muhammed el-Fezârî (ö. 509/1115)

Menhecü’s-sedâd fi Şerhi’l-İrşâd

British Library nr. 9645.

Sicilyalı Ebû Abdullah el-Kurşî el-Mâzerî (ö. 530/1136)

el-Mehâd fî Şerhi’l-İrşâd

Tunus Ktp. nr. 18586.

Endülüslü Ebû Bekir İbn Meymûn el-Kurtûbî (ö. 567/1171)

Şerhu’l-İrşâd

Mısır 1987.

Endülüslü Ebû İshâk İbrahim b. Yûsuf b. Dehhâk el-Usî el-Mâlikî İbnü’l-Mer’e (ö. 611/1214)

Nüketü’l-İrşâd fi’l-i‘tikâd

Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Mısriyye, nr. 22888.

Mısırlı âlim Ebü’l-‘İzz Takiyüddîn el-Muktarah (ö. 612/1215)

Şerhu’l-İrşâd fî usûli’l-i‘tikâd

Mısır 1989.

Abdülazîz b. İbrahim el-Kureşî et-Teymî İbn Bezîze (ö. 673/1274)

el-İs‘âd fî şerhi’l-İrşâd

Kuveyt 2014.

Endülüslü Yûsuf b. Mûsâ Ebü’l-Hecâc ed-Derîr (ö. 520/ 1126)

et-Tenbîh ve’l-İrşâd fî ‘ilmi’l-i‘tikâd

Rabat: Menşuratu Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 2014.

Endülüslü Ebû Alî Ömer b. Muhammed b. Hamd b. Halîl es-Sekûnî (ö. 717/1317)

Şerhu et-Tenbîh ve’l-İrşâd fî ‘ilmi’l-i‘tikâd

Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 923.
İsim İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (478/1085), Kitâbü'l-irşâd fî usûli'l-itikâd
Müellif İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (478/1085)
Kısa Tanıtım İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin (ö. 478/1085) Kâdî Bâkıllânî etkisinde Ehl-i sünnet akâidini Eş‘ariyye ekolüne göre ortaya koyan kelâm sahasındaki en bilindik eseridir.
Tarih M. 1062
Yayın Yeri Nîşâbur
Kategori Kelam
Şerhleri Fahreddîn er-Râzî (606/1210), Şerhu Kitâbi'l-İrşâd İbnü'l-Mer'e, Ebû İshâk İbrâhîm b. Yûsuf b. Dehhak el-Evsî el-Endelüsî (616/1219) Ebü'l-İzz Tâceddîn el-Mukterah el-Ezdî eş-Şâfiî, Muzaffer b. Abdullah el-Ensârî (612/1215) el-Cüveyni, Ebü'l-Kâsım Süleyman b. Nasir b. Ömer el-Ensârî (512/1118) el-Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali (530/1149) el-Mehâmid İbnü'l-Mukrî, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Fezârî Ebû Yahyâ Zekeriyya b. Yahya eş-Şerîf el-İdrîsî el-Mâlikî (7/12. Yy.), Kifâyeti't-Tullâb İbn Bezîze et-Tunûsî, Abdülaziz b. İbrahim b. Ahmed (662/1264)

Katip Çelebî, Keşfu'z-zunûn, I, s. 68; Habeşî, Câmiü'ş-Şurûh ve'l-havâşî, I, s. 144; Zirikli, A'lâm. IV. 306.; Brockelman, GAL., I., 488, GAL-S, I, 672.

Atıf Bilgisi

İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (478/1085), Kitâbü'l-irşâd fî usûli'l-itikâd. İslam Düşünce Atlası, https://islamdusunceatlasi.org/booksmap/imamul-haremeyn-el-cuveyni-4781085-kitabul-irsad-fi-usulil-itikad/1708

Mehmet Aktaş

Baskı ve Çeviriler:

Baskılar:


Cezair, 1930; thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ, Ali Abdülmün‘im Abdülhamîd, Kahire: Matbaatu's-saade, 1369/1950; thk. Esad Temim, Beyrut: Müessesetü'l-Kütübi's-Sekafiyye, 1985, 1992, thk. Zekeriyya Umeyrat, Beyrut: Dâru'l-kutubi'l-ilmiyye, 1995; thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sayih, Vehbe Tevfîk Ali, Kahire: Mektebetü's-sekâfeti'd-dîniyye, 2009.


Çeviriler:


İnanç esasları kılavuzu: Kitabü’l-İrşad, çev. Adnan Bülent Baloğlu, Mehmet İlhan, Sabri Yılmaz, Faruk Sancar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.


Yazma Nüshaları:

Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi, nr. 1410; Süleymaniye YEK., Ayasofya nr. 2178; Topkapı Sarayı Kütüphanesi, III. Ahmed Kitaplığı, nr. 1875; Antalya Tekelioğlu İlçe Halk Ktp., nr. 823; Süleymaniye YEK., Laleli nr. 2148; Ragıp Paşa Ktp., nr. 580; Câmiatü'l-Kuveyt, el-Akâid nr. 3416, nr. 5703; Câmiatü'l-Kayravân, Tevhid, nr. 718.