İbn Tufeyl (ö. 581/1185), Hay b. Yakzân

Hay b. Yakzân, Endülüslü filozof İbn Tufeyl’in (ö. 581/1185) Meşrıkî hikmet tasavvuru, bilgi teorisi, tanrı tasavvuru ve din-felsefe-toplum ilişkisi gibi öğretilerinin yer aldığı tek eseridir. Eserde, İbn Tufeyl’in felsefî etkinliği salt teorik bir çaba olarak görmenin ötesine geçerek aynı zamanda insanın ruhsal ve manevi yükselişinin bir aracı olarak görmek şeklindeki amacının yansımasını buluruz. İbn Tufeyl’e göre, İbn Sînâ’nın biri eş-Şifâ’da ifade edilen ve Meşşâî felsefeyi merkeze alan zahirî bir felsefesi, diğeri ise el-Hikmetü’l-meşrıkiyye ve el-İşârât ve’t-tenbîhât gibi eserlerinde ortaya konulan bâtınî ve hakikî felsefesi vardır. Dolayısıyla İbn Tufeyl’in eseri aracılığıyla ortaya koymaya çalıştığı şey, İbn Sînâ’nın Meşşâî olmayan gerçek felsefesi, yani Meşrıkî hikmetin sırlarıdır. İbn Tufeyl, Meşrıkî felsefeyle teorik düşüncenin ötesinde mânevî tecrübeyle ilgili olup salt teorik seviyedeki felsefeden farklı olarak müşâhede ve zevk ehlinin ruhî tecrübelerinin bütününü kastetmektedir. Bu durumda İbn Tufeyl’in zihninde meşrıki hikmet salt akılla ve teorik çaba ile ulaşılan felsefi bilginin daha ötesinde bir düzeyi temsil etmektedir. Nitekim kendisi de eserinde felsefî gerçeği önce teorik araştırma yöntemiyle kavradığını, daha sonra müşâhede yoluyla belli bir manevî tecrübeye ulaştığını ileri sürmektedir. Hay b. Yakzân’daki bilgi anlayışı, öncelikle fiziksel ve doğal varlık alanına ait ideal bir özne olarak insanın belirli gelişim dönemleri boyunca duyuları aracılığıyla tabiata ilişkin gözlemleri neticesinde elde ettiği bilgilerden başlayan ve manevi tecrübeleri ile metafizik bilgilere ulaşmasını inceleyen bir yaklaşımdır. Bu anlamda duyular, gözlem, deney ve akıl İbn Tufeyl’in hem bilgi teorisinin en önemli bilgi kaynaklarına hem de ahlâkî olgunluğun kaynaklarına işaret eder.

İbn Tufeyl, insanın Hay örneği üzerinden takip edilen ve yukarıda işaret edilen bilgi edinme sürecini mümkün kılan gelişim aşamalarını da yedili yaş grupları üzerinden tasvir eder. Yedi yaşına kadar süren ilk aşama, bedensel ve psikolojik gelişimin başlangıç safhasıdır. Yedi yaşından yirmi bir yaşına kadar olan dönem, pratik ihtiyaçların karşılanması için pratik akıl aracılığıyla araç gereçlerin kullanıldığı çağdır. İnsan yirmi bir yaşından itibaren merakla fizikten metafiziğe geçerek varlık ve oluşun sırlarını keşfetmeye yönelir. Daha sonraki aşamalarda tam bir aydınlanma ile bilgeliğe ulaşan insan, en sonunda gerçek mutluluğu tadacağı manevî tecrübelere ulaşır. İnsan bu aşamalar boyunca gözlem, deney ve akıl yürütme kabiliyetlerinin gelişimiyle birlikte tümevarım, sezgi ve tümdengelim gibi yöntemleri kullanarak bilme ve yapma kapasitelerini geliştirir.

İbn Tufeyl Hay b. Yakzân isimli eserinde Hay, Salaman, Absal ve dindar toplum gibi karakterler özelinde dinin zahiri yönü ile batıni yönü arasındaki ilişki ve bütünlük fikrini inceler. Bu hikayede, Hay doğal bir ortamda kendi duyu, gözlem ve düşünme melekelerini kullanarak gerçekliği idrak edebilmiş yalnız bireyi; Absal dinin irfani yönünü arayan kişiyi; Salaman, dinin zahirî yönüne bağlanmayı esas kabul eden kimseyi; Hay ve Absal’ın karşılaştıkları kalabalık ise yine dinin zahiri yönüne tabi olmuş dindar kitleleri temsil eder. İbn Tufeyl bu farklı kişilikler aracılığıyla klasik İslâm filozoflarının felsefe-din ilişkisi başlığı altında tartıştıkları problemi bireysel ve toplumsal yönlerini de dikkate alarak yeniden yorumlar.

İbn Tufeyl’in Hay b. Yakzân’da geliştirdiği din ve felsefe arasındaki ilişki hakkındaki düşüncesi, hem İbn Rüşd’ün Faslu’l-Makâl’de geliştireceği felsefe-din ilişkisi yaklaşımına hem de İbnü’n-Nefîs’in er-Risâletü’l-kâmiliyye fi’s-sûreti’n-nebeviyye isimli eserine etki etmiştir. Birçok Doğu ve Batı diline çevrilmiş olan Hay b. Yakzân, Leon Gauthier (Cezayir 1900), Cemîl Salîbâ–Kâmil Ayyâd (Dımaşk 1935), Ahmed Emîn (Kahire 1952) ve Albert Nasrî Nâdir (Beyrut 1986) tarafından neşredilmiştir. Eser, İbn Sînâ’nın aynı adı taşıyan yapıtıyla birlikte Türkçeye de tercüme edilmiştir (İstanbul 2004).

Mehmet Zahit Tiryaki