Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210), el-Muhassal

Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210)’nin kelâm ve felsefenin ana meselelerini karşılaştıran sistematik bir eseridir. Daha uzun bir ifadeyle el-Muhassal önceki filozofların, kelâmcıların ve bağımsız düşünürlerin görüşlerini veren, ardından bu görüşleri karşılaştıran, değerlendiren ve alternatiflerini sunan bir eserdir. Râzî, el-Muhassal’ı Harezmşahlar’ın Horasan bölgesinin medrese, kütüphane ve vakıf işlerini yürüten vezir ve kadısı Sadreddin el-Vezzân’ın isteği üzerine yaklaşık 585-590/1189-1194 yılları arasında kaleme almıştır.

Râzî bu eserde farklı düşünce geleneklerinin iddialarını gerekçeleri, açıklama güçleri ve tutarlılıkları açısından incelemekte ve böylece “tahkîk” denilen araştırma tarzının güzel bir örneğini vermektedir. el-Muhassal klasik kelâm ve felsefenin ana meselelerini karşılaştırmalı olarak ele almakla birlikte İslâm inancının ana meselelerini içermesi bakımından da ayrıcalıklı bir öneme sahiptir. Eser, İslâm düşüncesindeki bilgi, yöntem, varlık ve fizik tartışmalarını bütünüyle içerdiği gibi Allah’ın zâtı, sıfatları ve fiilleri ile nübüvvet, âhiret ve imamet konularını da ele alır.

Râzî, bu eserde erken dönemdeki kelâm kitaplarında uygulanan mesele tertibinden ayrılarak geç dönem kelâm eserlerinin tertibine yön veren yeni bir izlek açar. Bu yeni izleğin ana konuları şöyle oluşmuştur:

el-Muhassal’ın girişinde bilginin mahiyeti, kısımları, düşünmenin bilgi verdiğinin ispatı, düşünmenin gerçekleştiği yöntemler ve metafizik bilginin imkanı gibi epistemolojik meseleler incelenir. İkinci ana kısım genel metafiziğe yani ontolojiye hasredilmiştir.  Burada Râzî erken dönem kelâmında dağınık bir şekilde ele alınan illet, zat, sıfat, kıdem, hudus, yok, hal vb. gibi ontoloji ile ilgili meseleleri; filozofların ele aldığı varlık, mahiyet, zorunluluk, imkân, imkânsızlık, birlik, çokluk gibi genel kavramları; kelâmcıların ve filozofların varlık taksimlerini ele alır. Üçüncü ana kısımda erken Eş‘arî sistematik eserlerde terkedilen araz ve cevher kısımları yeniden kelâma dahil edilir. Râzî bu bölümde İbn Sînâ’nın eş-Şifâ külliyatındaki fizik felsefesine ait sekiz kitabın bütün meselelerini kategoriler adı altında inceler. Dördüncü ana kısım ise özel metafizik varlığa (teoloji) hasredilmiştir. Bu bölüm Allah’ın zatı, sıfatları, isimleri ve fiilleri kısmına tekabül eder. Beşinci ana kısım ise özel metafiziğin alt dallarını yani nübüvvet, ahiret, isimler, hükümler ve imamet ile ilgili bölümleri içerir.

Buna göre Râzî’nin bu eseri erken Eş‘arî dönemdeki kelâm projesini bazı yönlerden takip ederken bazı yönlerini ise felsefe ve Mu‘tezile kelâmı ile doldurur. Bununla Râzî, Gazzâlî’nin fizik bilimleri felsefeye bırakarak sadece mantık ve metafiziği içeren sınırlı kelâmını terk eder ve bunu yerine kelâmı metot, epistemoloji, ontoloji, fizik bilimler, özel metafizik (teoloji) ve özel metafiziğin alt dallarıyla ilgili meselelerin tamamını kuşatacak şekilde tümel bir ilim olarak tasavvur eder. Böylece hem erken kelâmın her şeyi inceleme projesini yeniden sahiplenir hem de kelâmı, nazarî felsefenin (mantık, fizik, metafizik) mukabili olarak inşa eder. el-Muhassal bu özellikleriyle İslâm düşünce tarihinde “klasik” bir eser olarak kabul edildiği için XII. yüzyıldan sonra yazılan kelâm ve felsefe kitaplarının tertibini de kesin bir surette şekillendirir.

el-Muhassal hakkında birçok şerh, haşiye, ihtisar ve talik  yazılmıştır. Bunlar arasında en önemlileri Râzî’nin öğrencisi Kutbüddin el-Mısrî (ö. 618/1221), İbn Ebi’l-Hadîd (ö. 655/1251), Necmeddin el-Kâtibî (ö. 675/1277), Nasîreddin et-Tûsî (ö. 672/1274), İbn Teymiyye (ö. 728/1328), Alâüddîn et-Türkmânî el-Mardînî (ö. 750/1349) ve İbn Haldûn (ö. 808/1406) gibi düşünürlerin yazdığı eserlerdir.