Gazzâlî, el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl

Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) mütekellimîn yöntemine bağlı kalarak kaleme aldığı fıkıh usûlü eseridir. Eserin tam adı el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl olup Gazzâlî’nin Şam’dan Nîsâbur’a dönmesinin ardından ilmî olgunluğunun zirvesinde olduğu ve vefatına yakın bir zaman diliminde 503 yılında (1109-1110) telif edilmiştir.

el-Mustasfâ’nın temel kaynakları arasında Bâkıllânî’nin et-Takrîb ve’l-irşâd’ı ile Cüveynî’nin et-Telhîs ve el-Burhân adlı eserleri yer alır.

Gazzâlî eserinin önsözünde daha önce yazdığı Tehzîbü’l-usû’den daha kısa, el-Menhûl’den daha uzun, meseleleri delilleriyle birlikte ele alan ve mükemmel bir sistematiğe sahip bu eseri kaleme aldığını belirtir.

el-Mustasfâ, eserin yazılış amacının anlatıldığı mukaddime bölümü sonrasında usûl-i fıkhın tanımı, mertebesi, diğer ilimlerle ilişkisi ve muhtevasının ele alındığı “Sadru’l-kitab” başlığını taşıyan giriş bölümüyle başlar. Bu giriş bölümü sonrasında “Mukaddimetü’l-kitab” başlığı altında mantığa giriş mahiyetinde bir özete yer veren Gazzâlî, önceki dönem usûl eserlerinde görülmeyen bir yeniliğe imza atmıştır. Mantığın usûlün özel konularından olmayıp bütün ilimlerin girişi mahiyetinde olduğunu, mantık bilmeyenin bilgilerine güvenilemeyeceğini belirten Gazzâlî dileyenlerin bu bölümü atlayarak doğrudan usûl konularına geçiş yapabileceğini belirtir.

el-Mustasfâ her biri usûlün bir ana konusuna tahsis edilmiş dört ana bölümden oluşur. Gazzâlî, ağaçtan meyve toplama metaforu üzerinden geliştirdiği sistematiği burada devreye sokar. Buna göre usûlün ilk konusu hükümlerdir ki bunlar meyveler mesabesindedir. Usûlün ikinci konusu ise Kitap, sünnet ve icma’dan oluşan şer’î delillerdir. Bunlar, meyvelerin kendisinden devşirildiği ağaçlar mesabesindedir. Usûlün üçüncü konusu hüküm elde etme yöntemidir. Bu Gazzâlî’nin benzetmesinde meyve devşirme yöntemine tekabül eder ki bu da usûldeki lafzî delaletlere ve kıyasa karşılık gelir. Usûlün dördüncü konusu ise hüküm çıkaracak yani meyveyi devşirecek kişi ile ilgilidir. Bu bölümde ictihad, taklid ve fetva gibi bahislere yer verilir.

el-Mustasfâ tertip, temyiz ve tahkik yönünden dikkati çeker. Eserin tertibi, usûl konularının ne olduğu konusundaki kafa karışıklığını giderdiği gibi konular arasındaki organik irtibatı da gözler önüne sermektedir. Eser, usûl ilmi ile ilgisi olan ve olmayan konuları birbirinden ayrıştıran açıklamaları ile öne çıkar. el-Mustasfâ’nın bir diğer özelliği ise ele aldığı konuları delillendirme, lehte ve aleyhteki delilleri tartışma konusundaki objektif yaklaşımıdır. Gazzâlî usûl konularını Şâfiî-Eş’arî bakış açısıyla ele almış, Mu’tezile, Hanefîler ve Şâfiî mezhebi içindeki farklı görüş sahiplerinin görüşlerini sıklıkla tartışmış, görüş ayrılıklarının sebeplerini, sözde mi yoksa özde mi olduğunu irdelemiş, kimi durumlarda bunları uzlaştırmaya çalışmış, uzlaştırmanın mümkün olmadığı durumda sebeplerine yer vererek tercihlerini ortaya koymuştur.

el-Mustasfâ yazıldığı ilk dönemlerden itibaren gerek Şâfiî mezhebinde gerekse diğer mezhep mensuplarınca dikkate alınan eserlerden olmuştur. Fahreddin er-Râzî el-Mahsûl’ü, Seyfeddin el-Âmidî el-İhkâm’ı yazarken el-Mustasfâ’dan önemli ölçüde etkilenmişlerdir. Hanbelî mezhebine mensup İbn Kudâme’nin Ravzatü’n-nâzır’da, Mâlikî mezhebine mensup İbn Rüşd ed-Darûrî fî usûli’l-fıkh’ta el-Mustasfâ’yı esas almışlardır.

Kaynaklarda İbnü’l-Hâc el-Abderî’nin el-Müstevfâ şerhu’l-Mustasfâ ve Serîcâ b. Muhammed el-Malatî’nin Mustaksa’l-usûl fî Mustasfa’l-usûl adlarıyla el-Mustasfâ’yı şerh ettiği belirtilir. Bunun dışında İbnü’n-Nâzır el-Belensî, Ebû Ca‘fer el-Gırnâtî de eseri şerh etmiştir. Sehl b. Muhammed el-Ezdî el-Gırnâtî ve İbnü’l-Hâc el-İşbîlî ise esere birer hâşiye yazmıştır.

Eserin ilk neşri Bahrülulûm el-Leknevî’nin Fevâtiḥu’r-raḥamût adlı eseriyle birlikte Bulak’ta yapılmıştır. Ayrıca eser, Muhammed Mustafa Ebü’l-Alâ (Kahire 1391/1971), Hamza b. Züheyr Hâfız (Medine 1413/1993), İbrâhim Muhammed Ramazan (Beyrut 1994), Muhammed Yûsuf Necm (Beyrut 1995), Muhammed Süleyman el-Aşkar (Beyrut 1997) ve Muhammed Abdüsselâm eş-Şâfî (Beyrut 2000) tarafından yayımlanmıştır.

Soner Duman